برنامۀ سوادآموزی؛ کاستی‌ها و تناقض در آمار
افغانستان یکی از سه کشور در جهان است که میزان بی‌سوادی به صورت گسترده جامعه را به چالش کشیده است. هنوز هم افغانستان پس از دو کشور افریقایی سومین کشوری است که از سطح پایین میزان سواد برخوردار است و تنها حدود ۳۰ درصد از افغان‌ها قادر به خواندن و نوشتن هستند.
به گفتۀ خانم “پاتریشیا مک‌فیلیپس” نماینده یونسکو در افغانستان، سوادآموزی بزرگ‌سالان یکی از عرصه‌هایی است که در یک‌ونیم دهۀ گذشته در افغانستان بیشترین “غفلت” در مورد آن صورت گرفته است.
در طول یک‌ونیم دهۀ گذشته با وجود ملیاردها دالر کمک‌های جامعۀ جهانی به افغانستان، پیشرفت در برخی عرصه‌ها خیلی اندک بوده که یکی از آن برنامۀ سوادآموزی وزارت معارف نیز است. در طول یک دهۀ گذشته انتقادهای وجود داشت که این برنامه بیشتر شکل نمایشی داشته و در عمل شاهد آمار و ارقامی هستیم که نشان می‌دهد در این عرصه کار بنیادی صورت نگرفته است.
در این تحلیل عوامل عدم موفقیت برنامۀ سوادآموزی در افغانستان با نگاه کلی به این برنامه و تناقضات آمار در این بخش که توسط حکومت ارائه گردیده، پرداخته شده است.
سواد و میزان سواد در افغانستان
ادارۀ علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد، سواد را چنین تعریف کرده است: «باسوادی توانایی شناخت، درک، تفسیر، ساخت، برقراری ارتباط و محاسبه در استفاده از مواد چاپ شده و نوشته شده مربوط به زمینه‌های گوناگون است. باسوادی زنجیره آموزشی را که توانایی رسیدن به اهداف، توسعهٔ دانش، قوت، و شرکت کامل در جامعه را برای یک فرد دارد، فراهم می‌کند». اگر فرد بی‌سواد را ساده تعریف کنیم، می‌توانیم بگوییم: بی‌سواد کسی است که توان خواندن و نوشتن را ندارد.
افغانستان یکی از کشورهایی است که سطح سواد در آن خیلی پایین است. به اساس آمار یونسکو میزان بی‌سوادی در افغانستان حدود ۷۰ درصد می‌باشد و به عنوان یک مشکل جدی در کشور مطرح است. به طور اوسط تنها ۳۱ درصد نفوس بالاتر از سن ۱۵ سال با سواد اند. سطح سواد زنان به طور اوسط ۱۷ در صد می‌باشد که بلندترین میزان سواد زنان در کابل است و به ۳۵ درصد می‌رسد و پایین‌ترین آن در ولایات جنوبی کشور است و کم‌تر از ۲ درصد می‌باشد. سطح سواد مردان به طور اوسط ۴۵ درصد می‌باشد که بلندترین آن در کابل ۶۸ درصد و پایین‌ترین آن در هلمند ۴۱ درصد می‌باشد[۱].
برنامۀ سوادآموزی
برنامۀ سوادآموزی در افغانستان در زمان امان الله خان بنیان نهاده شد و پس از سقوط رژیم طالبان با آغاز کمک‌های جامعۀ جهانی در عرصۀ معارف، برنامۀ سوادآموزی بزرگ‌سالان نیز آغاز شد و از سال ۲۰۰۸ میلادی به این‌سو ادارۀ اسکان بشری ملل متحد (یو ان هبیتات) و ادارۀ علمی و فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) نیز با نهادهای مختلف دولت افغانستان از جمله وزارت معارف در راستای بلند‌بردن سطح سواد در این کشور همکاری داشته که مرحلۀ اول برنامۀ سوادآموزی در سال ۲۰۰۸ با کمک ۳۸ ملیون دالری کشور جاپان آغاز شد و تاهنوز ادامه دارد، اما با آن‌هم نرخ بی‌سوادی در کشور در سطح بالایی قرار دارد.
بربنیاد ارقام دولتی از سال ۱۳۸۸هـ ش، تاسال ۱۳۹۳هـ ش به تعداد ۳۵۱۴۵۳۵ تن شامل برنامه سوادآموزی شده‌اند. (برای جزئیات بیشتر به جدول-۱ مراجعه نمایید). ولی مانند بقیه آمار رسمی، آمار مربوط به سوادآموزی نیز سوال برانگیز و از نظر آگاهان امور تعلیمی قابل باور نمی‌باشد، چون این آمار نشان‌دهنده پیشرفت‌های بزرگ در این عرصه می‌باشد، در حالیکه چنین پیشرفتی در این عرصه، واقعی نیست.
یکی از مشکلات آمار رسمی این است که تمام ثبت‌نام شده‌گان برنامۀ سوادآموزی را باسواد قلمداد می‌کند در حالیکه هیچ احصائیۀ دقیق که پس از اخذ امتحان درست از آموزش‌دیده‌گان این برنامه اجرا شده باشد، وجود ندارد.
جدول ۱: آمار برنامۀ سوادآموزی (۱۳۸۸-۱۳۹۴)
مأخذ: ادارۀ مرکزی احصائیه افغانستان
آمار غیر دقیق و متناقض
با مروری بر ارقامی که در طول یک دهۀ گذشته از جانب مقامات وزارت معارف ارائه گردیده همواره و همه‌ساله متناقض و غیردقیق بوده و تفاوت‌های زیادی در این ارقام وجود دارد.
بر اساس آمار یونیسکو، در حال حاضر شمار کسانی که مهارت خواندن، نویشتن و حساب کردن را ندارند، به بیش از ۱۱ میلیون در سراسر کشور می‌رسد و اینها کسانی اند که بیش از ۱۵ سال سن دارند. آمار یونیسکو نشان می‌دهد در مناطق روستایی درصدی آنان به ۹۰ درصد در بین زنان و ۶۳ درصد در بین مردان می‌رسد.[۲] در حالیکه ارقام حدود هفت یا هشت سال پیش نیز تفاوتی با این ارقام ندارد. وزارت معارف در سال ۱۳۸۸ نیز شمار افراد بی‌سواد در کشور را ۱۱ ملیون اعلام کرده بود و ارقام سازمان ملل در این سال نیز نشان می‌داد که ۹۰ درصد افراد بی‌سواد را زنــــان و ۶۳ درصد را مردان در مناطق روستایی تشکیل می‌دهد.[۳]
از سوی دیگر، وزارت معارف می‌گوید که در حال حاضر در ۱۵ هزار مرکز سوادآموزی در سراسر کشور حدود ۵۰۰ هزار تن مشغول آموزش سواد اند و سالانه حدود ۳۰۰ الی ۳۵۰ هزار تن از این مراکز فارغ می‌گردند.[۴] در حالیکه وزارت معارف هفت سال پیش گفته بود که سالانه بیش از ۵۰۰ هزار تن را باسواد می‌سازد و تا سال ۱۳۹۹ میزان بی‌سوادی را به حداقل خواهد رساند، اما حالا نیز شمار افراد بی‌سواد در کشور در ردۀ بالا قرار دارد و این رقم به حال خود باقی است.
مسؤولین وزارت معارف در سال ۱۳۹۱ تعداد افراد بی‌سواد در کشور را ۱۰ میلیون تن اعلام کرده بود. وزیر معارف در سال ۱۳۹۳ از باسواد شدن ۵ ملیون تن سخن گفت و افزود که اکنون ۷ ملیون بی‌سواد در کشور وجود دارد و همه‌ساله نیم ملیون تن از نعمت سواد بهره‌مند می‌شوند که به این ترتیب امسال (۱۳۹۵) رقم افراد بی‌سواد باید به ۶ ملیون تنزیل می‌کرد.[۵] ولی این وزارت در سال ۱۳۹۴ گفت که شمار افراد بی‌سواد در کشور حدود ۱۰ میلیون تن است و اکنون در سال ۱۳۹۵ این رقم را ۱۱ ملیون تن اعلام کرد.[۶]
در خصوص مراکز سوادآموزی نیز مقام‌های وزارت معارف در سال ۱۳۹۲ گفته بود که در سراسر کشور ۳۰ هزار مرکز وجود دارد و جمعا ۷۷۰ هزار تن در حال سوادآموزی هستند[۷]، ولی حالا وزیر معارف می‌گوید که ۵۰۰ هزار تن در ۱۵ هزار مرکز سوادآموزی مشغول آموزش سواد هستند، در حالیکه آمار ادارۀ مرکزی احصائیه تفاوت زیادی با این رقم دارد و از سوی دیگر میزان افراد بی‌سواد نیز همه‌ساله روبه افزایش است.
عوامل عدم موفقیت برنامۀ سوادآموزی
نصاب غیرمعیاری: غیرمعیاری بودن نصاب مسئله‌ای است که کارشناسان آموزشی بارها آن را مورد انتقاد قرار داده، اما کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است، اکنون سردار محمد رحیمی معاون سوادآموزی وزارت معارف نیز می‌پذیرد که کتاب‌های سوادآموزی فعلی متناسب با نیازمندی سوادآموزان نیست.
کم‌کاری و ضعف اداره: معینیت سوادآموزی وزارت معارف تنها در روزهای تجلیل از روز سواد از دست‌آوردها و مشکلات برنامۀ سوادآموزی در کنفرانس‌های مطبوعاتی سخن می‌گوید، ولی در عمل حتی صفحۀ انترنتی این ارگان به جز معرفی معین سوادآموزی چیزی دیگری ندارد و هیچ‌گونه آماری از برنامۀ سوادآموزی در آن دیده نمی‌شود. این اداره با مصرف ۲۰ ملیون دالر سالانه، در طول چند سال گذشته به دلیل ضعف که در این ارگان وجود دارد، دست‌آوردهای ملموسی نداشته است.
فساد اداری: گزارش‌های تحقیقی نشان می‌دهد که وزارت معارف از کمک‌های جهانی در چهارده سال گذشته استفاده درست نکرده و بیشتر این پول‌ها به جیب‌های شخصی رفته است. مرکز مطالعات استراتژیک و منطقوی در سال گذشته به شواهدی دست یافته است که معلمین و کارمندان معارف در برخی مناطق ناامن معاش دریافت می‌کنند ولی مراکز آموزشی آنان وجود حقیقی ندارد. عدم پیشرفت در برنامۀ سوادآموزی نشانگر آن است که پول کمک شده به این بخش نیز به خصوص پس از سال ۲۰۰۸ بیشتر حیف و میل شده و کاری بنیادی صورت نگرفته است.
کمبود بودجه: مجموع بودجۀ عادی و انکشافی دولت برای معارف در سال ۱۳۹۴هـ ش، ۴۷۶۵۷۱۲۰۰۰۰ افغانی می‌شود و از کل این بودجه حدود یک یا یک‌ونیم درصد آن به برنامۀ سوادآموزی اختصاص یافته است که نشانگر توجه ناچیز حکومت به این بخش است و در اولویت قرار ندارد.
ناامنی‌ها: بی‌ثباتی امنیتی نیز باعث شده تا برنامۀ سوادآموزی بیشتر در شهرها و به گونۀ شکلی تطبیق گردد، در حالی که بیشترین میزان کم‌سوادی و بی‌سوادی در مناطق دورنشین می‌باشد.
پایان
[۱]آمار یونیسکو:
www.unesco.org/new/en/kabul/education/enhancement-of-literacy-in-afghanistan-ela-program/
[۲] برای جزئیات بیشتر، «یونیسکو: ۱۱ میلیون افغان بالای ۱۵ بی‌سواد هستند، تاریخ نشر: ۳۰ عقرب ۱۳۹۵:
http://madanyatonline.com/reports/over-news/4026
[۳] خبرگزاری آوا، «افغانستان از جمله کشورهای داری سطح پایین سواد در جهان است» تاریخ نشر: ۱۷ سنبله ۱۳۸۸، تاریخ مشاهده: ۴ قوس ۱۳۹۵:
http://www.avapress.com/vdchiznz.23niidftt2.html
[۴] بی بی سی، طرح تازۀ دولت برای ریشه‌کنی بی‌سوادی، تاریخ نشر ۳۰ عقرب ۱۳۹۵:
http://www.bbc.com/persian/afghanistan-38043984
[۵] جزئیات بیشتر در گزارش رادیو آزادی:
http://da.azadiradio.com/a/26572133.html
[۶] برای جزئیات بیشتر به وب سایت رادیو آزادی مراجعه کنید:
http://da.azadiradio.com/a/27966324.html
[۷] برای جزئیات بیشتر: