نگاهی به سفر شهباز شریف به تاجکستان

نگاهی به سفر شهباز شریف به تاجکستان

پاکستان و تاجکستان دو کشور همسایه با واسطه افغانستان می‌باشد که یکی یعنی پاکستان در منطقه جنوب آسیا قرار دارد و دیگری یعنی تاجکستان بخشی از منطقه آسیای مرکزی می‌باشد. موقعیت این دو کشور به لحاظ جغرافیایی وضعیت بسیار جالبی به خود گرفته است درحالیکه یکی در آسیای جنوبی قرار دارد و دیگری در آسیای مرکزی اما دو کشور فقط توسط کمتر از ۱۵ کیلومتر خاک افغانستان در باریک‌ترین نقطه دهلیز واخان از‌هم جدا شده اند. روابط رسمی میان این دو کشور بر می‌گردد به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال تاجکستان که پاکستان بلافاصله پس از استقلال تاجکستان روابط با تاجکستان را برقرار ساخته و سفارت خود را در دوشنبه پایتخت آن کشور ایجاد کرد. البته تاجکستان سفارت خود در اسلام‌آباد را در سال ۱۹۹۷ میلادی گشود. بناء در مدت نزدیک به سی سال گذشته روابط دو کشور به شکل عادی برقرار بوده که البته در سال‌های اخیر با توجه به تأثیر فاکتور‌های چندی رو به توسعه نهاده است. با این وجود آنچه روابط دو کشور را وارد فاز جدیدی از تعامل کرده، تحولاتی است که در نتیجه خروج امریکا از افغانستان، فروپاشی نظام جمهوریت و استقرار مجدد امارت اسلامی در همایسگی هر دو کشور می‌باشد. تحولات مذکور به خلق موضوعات و طرح مسائلی کمک کرد که علایق مشترک پاکستان و تاجکستان را بیشتر از گذشته به هم نزدیک ساخت. از همینرو ابتدا امام علی رحمان رئیس جمهور تاجکستان سفری در سال ۲۰۲۲ م به پاکستان انجام داد و متعاقب آن شهباز شریف پس از ایجاد حکومت جدید در پاکستان در سال ۲۰۲۴ اولین سفر خارجی خود را به تاریخ ۲ جولای همین سال در رأس هیئتی بلند پایه به تاجکستان کرد. در این نوشته انگیزه‌های سفر شهباز شر یف به تاجکستان و جوانب گوناگون آن را مورد  بررسی قرار خواهیم داد.

انگیزه‌های سفر شهباز شریف به تاجکستان

مطابق به اعلامیه‌ای رسمی دفتر صدارت عظمای پاکستان مهم‌ترین انگیزه سفر شهباز شریف به تاجکستان را موضوعات اقتصادی تشکیل می‌دهد اما از فحوای گفتگوها و اعلامیه مطبوعاتی مشترک دو کشور معلوم است که موضوعات و مسائل امنیتی به‌خصوص قضیه افغانستان هم از موارد عمده‌ای است که برای بررسی و توافق بالای آن‌ها پای شهباز شریف به تاجکستان کشانده شده. در ادامه مطلب ابتدا به بررسی موضوعات اقتصادی پرداخته شده و متعاقب آن مسائل امنیتی که در سفر شریف بالای آن بحث صورت گرفته مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

نیازمندی‌های متقابل

اولین انگیزه‌ اقتصادی که باعث شده است که شریف به تاجکستان برود، نیازمندی‌های متقابل اقتصادی است که به یکدیگر دارند. پاکستان شدیداً به منابع انرژی نیازمند است در حالیکه تاجکستان از جمله تولید‌کننده‌های انرژی برق در منطقه می‌باشد. حکومت جدید پاکستان که به لحاظ سیاسی متزلزل است برای فرو نشاندن مخالفت‌ها و اعتراضات عمومی چاره‌ای ندارد جز اینکه کشور را به لحاظ اقتصادی از وضعیت ناگوار کنونی بیرون کند و یکی از مواردی که می‌تواند اقتصاد در حال رکود پاکستان را نجات داده و هم به ثبات سیاسی حکومت موجود کمک کند، تزریق انرژی به‌خصوص برق از منابع بیرونی است. آن طرف کشور تاجکستان به عنوان فقیرترین کشور آسیای مرکزی برای بیرون رفت از معضل فقر و اقتصاد ضعیف تنها چشم امید به صادرات برق مازاد تولیدی خود دارد. هرچند پروژه کاسا ۱۰۰۰ که از افغانستان عبور می‌کند قبلاً‌ طرح و بخش عمده پایه‌بندی آن تکمیل شده اما بنا به بروز تحول در افغانستان پروژه به حالت تعلیق درآمد. این پروژه که از امیدهای توسعه‌‌ای کشورهای قرغزستان، تاجکستان و به خصوص پاکستان می‌باشد بر اثر تلاش‌ها و درخواست‌های مکرر کشورهای ذی‌نفع چندی پیش توسط بانک جهانی دو باره به حالت اجرایی درآمد. از همینرو پاکستان فرصت به‌میان آمده را مغتنم شمرده و برای ایجاد هماهنگی بیشتر شخص صدر اعظم به تاجکستان رفت. در زمینه در بیانیه رسمی سایت وزارت خارجه پاکستان چنین نگاشته شده: «دو طرف با تاکید بر اهمیت تامین برق قابل اطمینان برای رشد اقتصادی پایدار، بر تعهد خود برای تکمیل زودهنگام پروژه برق CASA-1000 تاکید کردند. توافق شد که تکمیل این پروژه راه‌های جدیدی را برای کریدورهای انرژی آینده باز کند که منجر به رونق برای دو طرف و کل منطقه شود.»[۱]

توسعه تجارت دوجانبه

از موارد عمده دیگری که انگیز‌ه‌‌ای بر گسترش روابط میان پاکستان و تاجکستان قلمداد می‌شود، توسعه و گسترش روابط تجاری دوجانبه میان دو کشور است. کشورهای آسیای مرکزی به‌خصوص تاجکستان برای پاکستان از دو لحاظ جذابیت اقتصادی دارند. اول اینکه این کشورها بازارهای خوبی برای عرضه تولیدات صنعتی پاکستان می‌باشند و دوم پاکستان به عنوان تولیدکننده برخی از اقلام عمده زراعتی که در آسیای مرکزی زمینه تولید آنها وجود ندارد می‌تواند بازار بسیار گرمی در این منطقه برای خود داشته باشد. از جانب دیگر تاجکستان مقصد خوبی برای سرمایه‌گذاری‌ها برای صنعت‌کاران و کارآفرینان پاکستانی است. این موارد نیز در سفر شهباز شریف به تاجکستان بسیار مورد توجه دو طرف بوده که اعلامیه مشترک مطبوعاتی چنین بازتاب داده شد: «با توجه به سطح کنونی تجارت دوجانبه، تاکید شد که پتانسیل گسترده‌ای وجود دارد که باید از طریق تلاش‌های متقابل استفاده شود. بر این اساس، دو طرف توافق کردند که روابط اقتصادی دوجانبه را با بررسی راه‌ها، فرصت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های جدید را افزایش دهند.»[۲] از جمله راه‌های که دو کشور توافق کرده اند که می‌تواند به گسترش روابط دوجانبه میان آنها کمک کند مواردی چون دسترسی به بازار‌های یکدیگر، عقد توافقات جدید تجارتی،‌ ایجاد مرکز رای‌زنی و کارشناسی در زمینه‌های تجاری، افزایش خطوط ارتباطی جاده‌ای، ریلی و هوایی میان دو کشور و ایجاد کمیسیون مشترک تجاری می‌باشد.

ترانزیت و اتصال منطقه‌ای

جنبه مهم دیگری که از محورهای عمده سفر شهباز شریف به تاجکستان را تشکیل می‌دهد، ترانزیت و اتصال منطقه‌ای می‌باشد. گذشته از هر موضوع دیگری که جذابیت فوق‌العاده اقتصادی پاکستان را برای کشورهای آسیای مرکزی به‌خصوص تاجکستان نشان می‌دهد، مزیت قرار داشتن پاکستان در کنار دریاهای آزاد می‌باشد. پاکستان و ایران دو کشوری هستند که می‌توانند کشورهای آسیای مرکزی را از طریق بنادر دریایی خود به آب‌های آزاد بین‌المللی وصل نمایند. البته مزیت پاکستان نسبت به ایران در این است که پاکستان مسیری مستقیم و کوتاه‌تری در اختیار تاجکستان قرار می‌دهد. به عنوان مثال فاصله دوشنبه تا بندر کراچی یا گوادر تقریباً ۲۷۲۰ کیلومتر است در حالی که تا بندر عباس ایران ۳۴۰۰ کیلومتر است که مسیر پاکستان بیشتر از ۶۰۰ کیلومتر کوتاه‌تر می‌باشد.[۳] جدا از اینکه استفاده ترانزیتی کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند برای اقتصاد پاکستان بسیار مفید باشد برای کشورهای آسیای مرکزی که شدیداً‌ از ناحیه انحصار جغرافیایی در رنج هستند تأثیری فوق‌العاده مثبت اقتصادی دارد. موضوع قابل تأمل در این خصوص این است که پاکستان را وا داشته تا بیشتر از هر موضوع دیگری آنرا مورد توجه و تأکید قرار دهد،‌ رقابت ایران با پاکستان در این زمینه است. ایران هم راه دیگر دسترسی کشورهای آسیای مرکزی به بنادر دریایی است از چندی بدینسو به شدت در این زمینه فعال شده. چنانچه آن کشور پروژه خط آهن خواف- هرات را بسیار مورد توجه قرار داده تا از طریق آن بتواند آسیای مرکزی را با عبور از هرات به خود و بنادر دریایی خود وصل کند. از همینرو پاکستان هر عاجل دست به‌کار شده و قبلاً با کشور ازبکستان در زمینه اجرایی شدن طرف خط ریلی ترانس افغان که ازبکستان را از طریق افغانستان به پاکستان وصل می‌کند، توافقاتی را انجام داده است. با تاجکستان نیز توافق تجارتی را در قبلاً‌ در جریان سفر امام علی رحمن در سال ۲۰۲۲ میلادی به پاکستان انجام داده که در این سفر بر اجرایی شدن تأکید بیشتر صورت گرفت. همچنین شریف از تاجکستان برای شریک شدن در طرح ترانس افغان دعوت کرده و آنرا فرصتی مناسب برای کل منطقه دانست.[۴]

انگیزه‌های امنیتی

چنانچه در ابتدا بیان شد از مهم‌ترین انگیزه‌های سفر شریف به تاجکستان را موضوعات و مسائل امنیتی تشکیل می‌دهد. پاکستان و تاجکستان که تا قبل از خروج امریکا از افغانستان تقریباً‌ دغدغه‌های امنیتی مجزایی داشتند، پس از خروج امریکا از افغانستان و استقرار دوباره امارت اسلامی بر افغانستان نگرانی‌های مشترک امنیتی از ناحیه افغانستان دریافت کرده اند. پاکستان از وجود تحریک طالبان پاکستان متوجه آسیب‌های جدی شده و تاجکستان هم از ناحیه جماعت انصارالله که جدیداً‌ نام طالبان تاجکستان را به‌خود گرفته نگران شده است. آنچه موضع مشترک هر دو کشور را نشان می‌دهد، اتهامی است که هر دو کشور بر افغانستان تحت اداره امارت اسلامی وارد می‌کنند. چنانچه در مدت سه سالی که از حاکمیت مجدد امارت اسلامی بر افغانستان می‌گذرد، هر دو کشور به خصوص پاکستان با صراحت بیشتر امارت اسلامی را متهم به حمایت و پناه دادن به گروه‌های ضد حکومت خود می‌کند. حتی خواجه آصف در بخشی از صحبت‌های خود از قصد کشور بر انجام عملیات علیه طالبان پاکستان تحت عنوان «عملیات عزم استحکام» در خاک افغانستان بدون اطلاع قبلی کابل خبر داد. این درحالی است که همواره امارت اسلامی هر گونه همکاری با پناه دادن به هیچ گروهی را در خاک افغانستان نپذیرفته و قاطعانه رد می‌کند. علاوه بر گروه‌های مذکور داعش به عنوان دشمن مشترک هر دو کشور مسئله‌ است که هر دو کشور را تشویق می‌‌کند تا ضمن اتخاذ مواضع همسو در قبال آن در صدد تمهیدات دفاعی مشترک علیه آن شوند. در بیانیه مشترکی که از هر دو طرف منتشر شد، هرچند نامی از هیچ گروه گرفته نشده و همچنین بدون متهم کردن کشوری هر دو طرف بر لزوم مبارزه مشترک با هرگونه فعالیت تروریستی تأکید کردند. در بخشی از اعلامیه مشترک هر دو کشور آمده است: «همکاری در زمینه‌های مبارزه با تروریسم و امنیت مورد توجه ویژه رهبران تاجیکستان و پاکستان قرار گرفت و آنها از توسعه تدریجی همکاری‌های دوجانبه در این زمینه استقبال کردند. رهبران دو کشور بر عزم خود برای تقویت بیشتر همکاری‌ها در این زمینه به منظور غلبه بر چالش‌های امنیتی پیش روی دو کشور و منطقه تاکید کردند. دو طرف تروریسم را در همه اشکال و مظاهر آن محکوم کرده از کمک‌ها و فداکاری‌های خود در مبارزه جهانی علیه تروریسم قدردانی کردند. هر دو کشور بر لزوم تقویت همکاری‌های مستمر در سطح دوجانبه و همچنین در سازمان‌های بین المللی و منطقه‌ای در زمینه مبارزه با تروریسم، مبارزه با جرایم سازمان یافته فراملی، قاچاق انسان و مواد مخدر تاکید کردند.»[۵]

مسئله مهمی که موضع صریح و مشترک هر دو کشور را تشکیل داد، تأکید هر دو کشور بر تشکیل یک حکومت فراگیر در افغانستان بود. در این خصوص در اعلامیه مشترک هر دو کشور آمده است: «در مورد افغانستان، دو طرف توافق کردند که یک افغانستان صلح آمیز، مرفه، به هم پیوسته و باثبات برای رفاه و پیشرفت منطقه‌ای ضروری است. آنها در این راستا داشتن یک حکومت فراگیر را برای افغانستان مهم دانستند.» هرچند تأکید بر وجود افغانستانی صلح‌آمیز، مرفه و به‌هم‌پیوسته نگاهی مثبت و غیر قابل نقد است؛ اما اینکه هر دو کشور بر لزوم ایجاد یک حکومت فراگیر در افغانستان نگاه مشترک دارند امری تقریباً‌ غیر عادی است زیرا پاکستان که همواره به‌عنوان یکی از حامیان امارت اسلامی شناخته می‌شود چگونه با تاجکستان که در موضع خصمانه در مقابل امارت اسلامی قرار دارد، سیاستی همسو دارد؟ البته اتخاذ نگاه مشترک پاکستان با کشوری مخالف وجود امارت اسلامی در افغانستان، به چند عامل بر می‌گردد. اول اینکه پاکستان در سطح منطقه‌ای نشان دهد که نگاه حمایت مطلق آن کشور از امارت اسلامی درست نمی‌باشد؛ ثانیاً‌ پاکستان می‌خواهد از این طریق امارت اسلامی را تحت فشار قرار دهد تا بتواند امتیازات بیشتری از آن بگیرد و ثالثاً‌ پاکستان کشوری است  که از هر پیشامدی به نفع خود بهره‌برداری کرده و با نشان دادن نگاه مشترک با کشوری چون تاجکستان از آن کشور امتیازی کسب نماید.

نتیجه‌گیری

سفر شهباز شریف صدر اعظم جدید پاکستان به تاجکستان در پی سفر امام علی رحمن رئیس جمهور تاجکستان به پاکستان انجام شد که البته برای شهباز شریف اولین سفر خارجی پس از در اخیتار گرفت زمام امور پاکستان بود. در سفر شریف به تاجکستان موضوعات متنوع سیاسی، اقتصادی و امنیتی مورد بررسی مقامات دو کشور قرار گرفته و توافقات مهمی در زمینه‌های گوناگون و امضاء یک سند استراتژیک میان دو کشور صورت گرفت.  در یک ارزیابی کلی میتوان سفر شریف به تاجکستان را برای هر دو کشور بسیار پر دستاورد دانست. دو کشور در اکثر زمینه‌ها حتی قضیه افغانستان مواضع مشترکی اعلام داشته و عزم خود را برای ارتقای روابط دوجانبه به سطح همکاری استراتژیک جزم ساخته اند. با این وجود اگر تمام موضوعات و مسائلی که در سفر شبهاز شریف به تاجکستان بالای آنها توافق جانبین شد، مرور شود یک نکته خیلی برجسته است و آن اینکه اکثر توافقات دو اقتصادی و امنیتی دو کشور در صورتی زمینه و فرصت اجرایی شدن پیدا می‌کنند که افغانستان در آن حضور داشته و نقش مثبت ایفا کند. در بعد اقتصادی بزرگ‌ترین آروزهای دو کشور را تأمین منابع انرژی از تاجکستان به پاکستان و استفاده تاجکستان از بنادر پاکستانی تشکیل می‌دهد که هر شرط اصلی برآورده شدن هر دو آروزی دو کشور توافق افغانستان در هر دو زمینه باشد زیرا بدون گذر از افغانستان ممکن نیست که تاجکستان به پاکستان وصل شود. همچنین در بعد افزایش تجارت دوجانبه نیز افغانستان نقش زمینه‌ساز را برای هر دو کشور بازی می‌کند. در خصوص مبارزه با تروریزم و یا قاچاق مواد مخدر نیز هر دو کشور می‌باید از در همکاری با افغانستان وارد شوند. آنچه به عنوان عامل بازدارنده فراروی عملی شدن توافقات اقتصادی و امنیتی دو کشور عمل می‌کند،‌ نگاه عملی متفاوت دو کشور در قبال حکومت موجود افغانستان (امارت اسلامی) می‌باشد. پاکستان به‌عنوان کشوری هم به نعل می‌کوبد و هم به میخ همواره افغانستان را در مجامع بین‌المللی قربانی خواسته‌ها و سیاست‌های خود ساخته است و تاجکستان هم با اتخاذ رویکرد ناسازگار با امارت اسلامی زمینه‌های عملی شدن پروژه‌های مشترک اقتصادی از میان برمی‌دارد. به کلی می‌توان گفت که افغانستان به عنوان نقطه وصل مشترک میان دو کشور پاکستان و تاجکستان عمل می‌‌کند و بدون حضور این کشور هرگونه توافقی مانند آب در هاون کوبیدن است. بنابراین برای هر دو کشور پاکستان و تاجکستان لازم است تا با درک وضعیت حساس موقعیت افغانستان، هرگونه توافقی را در اشتراک با افغانستان انجام داده و با کنار گذاشتن بازی‌های دوگانه علیه افغانستان راه برای توسعه مشترک برای تمام کشورهای منطقه باز کنند.

پیشنهادات:

۱. برای امارت اسلامی پیشنهاد می‌گردد تا برای اجرایی شدن پروژه‌های اقتصادی مورد نظر دو کشور پاکستان و تاجکستان که منفعت افغانستان نیز در آنها وجود دارد دیپلماسی فعالی اتخاذ کند؛

۲. به امارت اسلامی پیشنهاد می‌گردد تا زمینه‌های لازم را برای تسریع روند ترانزیت منطقه از طریق افغانستان فراهم کند؛

۳. امارت اسلامی با توجه به نیازمندی‌های کشورهای همسابه به افغانستان سیاست خارجی فعالی روی دست گرفته و افغانستان را با استفاده از موقعیت ممتاز منطقه‌ای آن به کشوری پویا در سطح منطقه‌ای تبدیل کند؛

۴. به کشورهای همسایه افغانستان به‌خصوص پاکستان و تاجکستان پیشنهاد می‌گردد تا به‌جای اتخاذ مواضع خصمانه علیه افغانستان، در هماهنگی با حکومت مرکزی افغانستان اقدامات و گا‌م‌های مشترکی برای امحای هرگونه عامل تروریستی در منطقه بردارند تا اینکه فضای مناسب برای عملی شدن پروژه‌های کلان منطقه‌ای فراهم شود.

 

منابع و مآخذ:

[۱]. سایت وزارت خارجه پاکستان. «بیانیه مشترک جمهوری اسلامی پاکستان و جمهوری تاجیکستان در پایان سفر رسمی نخست وزیر پاکستان به تاجیکستان»، قابل دسترسی: https://mofa.gov.pk/press-releases/joint-statement-between-the-islamic-republic-of-pakistan-and-the-republic-of-tajikistan-at-the-culmination-of-the-official-visit-of-the-prime-minister-of-pakistan-to-tajikistan

[۲]. همان منبع

[۳]  DARYO site. Pakistan’s PM to visit Tajikistan to boost regional ties. Available at: https://daryo.uz/en/2024/06/28/pakistans-pm-to-visit-tajikistan-to-boost-regional-ties

[۴]. مشارکت استراتژیک پاکستان و تاجکستان. عثمان صاحب‌زاده، تاریخ نشر ۷/۷/۲۰۲۴، قابل دسترسی: https://moderndiplomacy.eu/2024/07/07/the-pakistan-tajikistan-strategic-partnership/

[۵]. سایت وزارت خارجه پاکستان. «بیانیه مشترک جمهوری اسلامی پاکستان و جمهوری تاجیکستان در پایان سفر رسمی نخست وزیر پاکستان به تاجیکستان»، قابل دسترسی: https://mofa.gov.pk/press-releases/joint-statement-between-the-islamic-republic-of-pakistan-and-the-republic-of-tajikistan-at-the-culmination-of-the-official-visit-of-the-prime-minister-of-pakistan-to-tajikistan