روابط کابل-عشق‌آباد و اهمیت خط آهن میان دو کشور
رئیس جمهور غنی روز شنبه (۶ قوس ۱۳۹۵) در “کنفرانس جهانی ترانسپورت پایدار” که تحت ریاست بانکی مون سرمنشی سازمان ملل متحد و اشتراک شماری از سران کشورهای منطقه و جهان در عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان برگزار گردید، اشتراک وسخنرانی کرد.
پس از روی کار آمدن حکومت وحدت ملی در افغانستان، رئیس جمهور افغانستان به روابط اقتصادی با کشورهای منطقه توجه بیشتر داشته است که از این جمله یکی هم کشور ترکمنستان همسایۀ شمالی افغانستان است. سال گذشته (۱۳ دسامبر ۲۰۱۵) نیز پروژۀ ساخت پایپ‌لاین گاز «تاپی» که یکی از مهمترین پروژه‌های اقتصادی منطقوی به شمار می‌رود، افتتاح شد و قرار است سالانه بیش از ۳۰ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان از طریق افغانستان به پاکستان و هند برساند. اکنون در سفر اخیر رئیس جمهور علاوه بر اشتراک در کنفرانس مذکور و ملاقات‌های مقامات دو کشور، خط آهن عطا مراد – آقینه رسما توسط رئیس جمهوران دو کشور افتتاح شد.
در این تحلیل بر روابط دو کشور به خصوص پس از ایجاد حکومت وحدت ملی در افغانستان و اهمیت خط آهن عطامراد-آقینه، پرداخته شده است.
پیشینۀ روابط
پس از قزاقستان، ترکمنستان با داشتن ۴۸۰ هراز کیلومتر مربع مساحت وسیع‌ترین کشور منطقه است که با بیش از پنج میلیون نفر نفوس کم‌جمیعت‌ترین کشور در بین ممالک آسیای میانه به شمار می‌رود، ولی بزرگترین چاه‌های منابع طبیعی به ویژه نفت و گاز نیز در صحراهای این کشور مدفون هستند.
هرچند ترکمنستان حدود ۷۵۰ کیلو متر مرز مشترک و فرهنگ و پیشینه تاریخی مشترک با افغانستان دارد اما در زمان حضور اتحاد شوروی در ترکمنستان، روابط آن با افغانستان و ترکمن‌های افغانستان بسیار محدود بود. این کشور تنها یک سال پس از کسب استقلال از اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، روابط سیاسی خود را با همسایۀ جنوبی‌اش افغانستان برقرار کرد و افغانستان نیز اولین کشوری بود که استقلال ترکمنستان را به رسمیت شناخت.
ترکمنستان در طول چند دهۀ اخیر در منازعات داخلی افغانستان در مقایسه با دیگر همسایه‌های کشور کم‌ترین نقش را داشته است. از همین‌رو این کشور روابط نسبتا خوبی با رژیم طالبان نیز داشت و در زمان حاکمیت طالبان طرح احداث خط لولۀ گاز ترکمنستان (پروژۀ تاپی) نیز مطرح شد.
پس از سقوط رژیم طالبان روابط کابل – عشق‌آباد وارد مرحلۀ جدید شد که بخش عمدۀ این روابط را، روابط اقتصادی تشکیل می‌دهد. در این دوره، در کنار چندین سفر رسمی حامد کرزی به این کشور، موافقت‌نامه‌هایی نیز میان دو کشور به امضا رسید و مهمترین آن توافق‌نامۀ پروژۀ تاپی است که در سال ۲۰۱۰ میلادی توسط رئسای چهار کشور (افغانستان، ترکمنستان، پاکستان و هند) امضا شد.
با این همه، با توجه به پیشینۀ روابط افغانستان و ترکمنستان، این دو کشور پیمان‌های راهبردی مشترک و همکاری‌های آنچنانی با همدیگر نداشتند و این خلا تا حدی در روابط میان این دو کشور محسوس بود. افغانستان نیز نسبت به همسایه‌های شمالی خویش در روابط با پاکستان، ایران، چین و سایر کشورهای منطقه اهمیت بیشتر قایل شده بود.
حکومت وحدت ملی و روابط با عشق‌آباد
پس از ایجاد حکومت وحدت ملی، روابط افغانستان و ترکمنستان بیش از هر زمان دیگر گسترش یافته است. در طول دو سال گذشته مقام‌های دو کشور رفت‌وآمدهای زیادی داشته و توافق‌نامه‌های مهم میان دو کشور به امضا رسیده است.
برای نخستین بار رئیس جمهور غنی در رأس یک هیأت بلندرتبه در ماه دلو سال ۱۳۹۳ به ترکمستان سفر کرد. در آن سفر رسمی دو روزه، رئسای جمهور دو کشور پنج توافق‌نامۀ همکاری در عرصههای سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی، انرژی و ورزش امضا کردند.[۱] به تعقیب آن، به تاریخ ۵ سنبلۀ ۱۳۹۴ رئیس جمهور ترکمنستان به کابل سفر کرد و سندهای همکاری دوجانبه را در کابل به امضا رسانید. سفر دوم اشرف غنی به ترکمنستان برای افتتاح پروژۀ پایپ‌لاین انتقال گاز (تاپی) بود.[۲]
در سفر اخیر، رئیس جمهور غنی نخست در کنفرانس “ترانسپورت جهانی پایدار” اشتراک و سخنرانی کرد و پس از اشتراک در این کنفرانس با همتای ترکمنستانی خویش نیز ملاقات کرد و روی تقویت روابط دو کشور بحث دوجانبه صورت گرفت.[۳] در یک ملاقات دیگر، دکتورای افتخاری از سوی بردی محمدوف رئیس جمهور آن کشور به رئیس جمهور غنی داده شد و در روز سوم سفر خط آهن میان دو کشور افتتاح شد.
اشرف غنی در مراسم افتتاح این خط آهن در بندر آقینه در ولایت فاریاب، گفت که با افتتاح این مسیر، میزان قیمت‌های مواد سوختی در افغانستان کاهش چشم‌گیری خواهد داشت. رییس‌جمهور غنی گفت: «ارتباط آقینه با شبکه خط آهن بین‌المللی آسیا یک قدم مهم در ارتباط ترکمنستان و افغانستان اما یک قدم بزرگ در راه ایجاد اقتصاد براعظمی تمام آسیا است.» رییس‌جمهور ترکمنستان از افزایش میزان صادرات انرژی برق به افغانستان نیز خبر داد و گفت که قرار است میزان صادرات انرژی برق به افغانستان از ۱۰۰ میگاوات در حال حاضر تا سال آینده به ۱۵۰ میگاوات و تا سال ۲۰۱۸ به ۳۰۰ میگاوات برسد.
اهمیت روابط با این کشور از جایگاه اقتصادی و ترانزیتی این کشور در منطقه پیداست. ترکمنستان چهارمین ذخایر بزرگ گازی جهان را پس از روسیه، ایران و قطر در اختیار دارد و سالانه حدود ۷۰ تا ۸۰ میلیارد متر مکعب گاز تولید می‌کند. این باعث شده تا ترکمنستان بتواند جایگاه نسبتاً خوبی در تاثیرگذاری بر معادلات منطقه‌ای و انرژی بین‌المللی داشته باشد. با توجه به این جایگاه ترکمنستان و از آنجاییکه تجار افغان بخش زیادی گاز وارداتی خود را از این کشور به دست می‌آورند و یکی از صادر کننده‌گان برق به افغانستان نیز است، مورد توجه حکومت وحدت ملی در الحاق اقتصادی منطقوی قرار گرفته است.
اهمیت خط آهن ترکمنستان-افغانستان
خط آهن مسیر «عطامراد ترکمنستان و بندر آقینه افغانستان» که در سال ۲۰۱۳ قرارداد آن امضا شده بود، به تاریخ ۸ قوس (۱۳۹۵) در منطقه امام‌نظر ترکمنستان از سوی محمد اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان و قربانقلی بردی محمدوف رئیس جمهور ترکمنستان افتتاح شد و به این ترتیب کار سومین خط آهن در مرزهای کشور آغاز شد.[۴] این خط آهن که در مجموع ۶۳۵ کیلومتر طول دارد و نزدیک به ۳۰۰ کیلومتر آن از خاک افغانستان عبور می‌کند، منطقۀ امام‌نظر ترکمنستان و فاریاب افغانستان را از طریق بندرهای عطا مراد و آقینه با هم وصل می‌کند و قرار است با عبور از شهرهای اندخوی فاریاب، شبرغان، مزارشریف، خلم و کندز به بندر شیرخان امتداد یافته و این بندر را به شبکۀ خطوط آهن تاجکستان وصل می‌کند. به این ترتیب این مسیر بخشی از طرح احداث راه آهن ترکمنستان- افغانستان- تاجکستان است.
از آنجاییکه افغانستان یک کشور محاط به خشکه است، گشایش این خط آهن امیدواری زیادی برای پایان یافتن وابستگی کامل افغانستان به بنادر پاکستان و پدید آمدن فرصت‌های تجارتی و تقویت روابط اقتصادی افغانستان با کشورهای منطقه و اروپا به میان آورده است. در طول یک‌ونیم دهۀ گذشته، پاکستان بارها کاروان‌های کالاهای وارداتی به افغانستان را متوقف نگهداشته تا از نظر اقتصادی این کشور را تحت فشار قرار دهد. از همین‌رو، تجارت به ابزار مهم فشار سیاسی پاکستان بر حکومت افغانستان تبدیل شده بود.
اکنون هرچند افغانستان تجارتش با پاکستان را محدود کرده و بخشی از اموال تجارتی خود را از طریق کشورهای آسیای میانه وارد می‌کند، ولی در بندر حیرتان نیز، دولت ازبکستان با وضع مالیه بر تانکرهای حامل مواد نفتی، سبب شده است که قیمت نفت بلند برود. در این حال، خط آهن افغانستان–ترکمنستان از اهمیت ویژه‌ی برخوردار است.
از جانب دیگر، خط آهن ترکمنستان–آقینه یک بخشی از راه لاجورد است که یکی از تاریخی‌ترین مسیرهای ترانزیت اموال و کالا بوده و به عنوان بخشی از راه ابریشم دارای اهمیت خاص تاریخی در افغانستان می‌باشد. اگر این پروژه تکمیل گردد، امکان ارتباط و برقراری مناسبات تجاری کشورهای در حال توسعه را با کشورهای توسعه‌یافته (آسیای میانه و اروپا) فراهم می‌آورد و مشمول بودن افغانستان در این پروژهٔ بزرگ منطقه‌ای یک فرصت بزرگ اقتصادی است.
پایان
[۱] برای جزئیات بیتشر: «امضای پنج توافقنامه بین افغانستان و ترکمنستان در سفر محمد اشرف غنی به عشق آباد» ۳ دلو١٣٩٣:
http://president.gov.af/fa/trips/turkmenistan
و: http://www.farda.af/internal-news2/7037
[۲] طلوع نیوز، پروژۀ تاپی افتتاح شد، تاریخ نشر: ۲۲ قوس ۱۳۹۴:
http://www.tolonews.com/fa/business/22788-tapi-pipeline-project-inaugurated
[۳] ریاست جمهوری، رئیس جمهور غنی با رئیس جمهور ترکمنستان دیدار کرد، آنلاین:
http://president.gov.af/fa/news/288255
[۴] ریاست جمهوری، خط آهن بین المللی آسیا “آتامراد امام نظر ترکمنستان و آقینۀ افغانستان” افتتاح گردید: ۸ قوس ۱۳۹۵: