آیندهء کشمکش جیوپولتیک، جیواکونومیک در شرق بحیرهء مدیترانه

نصیراحمد نویدی

در ماه جولای 2020م ترکیه اعلام کرد که کشتی تحقیقاتی خود را در بحیرهء مدیترانه برای حفاری‌های تجسسی به آبهای نزدیک به جزیره یونانی “کاستلوریزو” اعزام می‌کند. یونان در پاسخ به این اقدام ترکیه نخست عکس العمل شدید نشان داده جنگ تبلیغاتی ای را علیه آن به راه انداخت و بعداً چند مانور دریایی را به همراهی متحدان اروپایی و امارات متحده عربی برگزار کرد. یونان قبل ازین نیز، در تبدیل مجدد موزیم “ایاصوفیه” در استانبول به مسجد بسیار خشمگین بود؛ ایاصوفیه برای قرن‌ها، کلیسای مرکزی مسیحیان ارتودکس بود و حیثیت سمبول بزرگ ارتودکس نزد یونانی ها را دارد.

ترکیه و یونان یک مقایسهء عمومی

یونان کشوری اروپایی است که با مساحت 131.990 کیلو متر مربع و نفوس نزدیک به 10 ملیون درشمال شرق بحیرهء مدیترانه و جنوب غرب اروپا موقعیت دارد. یونان حدود ۶۰۰۰ جزیره دارد که تنها ۲۲۷ تای آن دارای سکنه است و بس تعداد زیاد این جزائر جزء سرزمین پهناور خلافت عثمانی بود که بعد از جنگ جهانی دوم (1922-1923م) جزء خاک یونان شد. این کشور عضو اتحادیهء اروپا و عضو پیمان اتلانتیک شمالی- ناتو می باشد. اما بحران اقتصادی ده ساله  و عدم استقرار سیاسی؛ نقش آن را در بین اعضای اتحادیه اروپا به حد اقل رسانیده است. بحران اقتصادی ایکه از اواسط 2009م به اوج خود رسید؛ کمر دولت یونان را شکست. طی ده سال گزشته کشور یونان قادر نبوده تا بودجه سالانه اش را از عوائد داخلی تکافو نماید و به ناچار دست به دامن قروض سنگین از صندوق بین المللی پول و کشور های ثروتمند اروپایی به خصوص المان، روسیه و فرانسه زده است. این قروض طبق معمول شرائطی را با خود داشته است که بار سنگین آنرا باید مردم یونان تحمل نمایند. به همین خاطر سطح نا رضایتی عمومی از حکومت یونان بالای 85 در صد است. سال 2019م اقتصاد یونان که متکی به گردشگری، ماهیگیری، ترانسپورت و خدمات است؛ رو به بهبود گذاشت و مردم یونان توقع رشد اقتصادی 2.5 در صدی را در سال 2020م داشتند که ناگهان وبای جهانی کرونا آمد و نه تنها جلو رشد اقتصادی یونان را گرفت؛ بلکه فیصدی آنرا تا منفی 10 سقوط داد.

در مقابل؛ ترکیه کشوری اوروآسیایی با مساحت 783.356 کیلو متر مربع و نفوس بالای 81 ملیون تن به اساس آمار سال 2017م میباشد. این کشور سی و هفتمین کشور جهان از لحاظ مساحت بوده بخش بزرگ آن در شمال غرب آسیا قرار دارد که بنام اناتولی یا اناضول معروف است، اما بخش کوچک ترکیه جنوب قارء اروپا در حوزهء بالکان قرار دارد. ترکیه از موقعیت سوق الجیشی فوق العاده بزرگی برخوردار است، زیرا ازیک طرف در نقطهء تقاطع دو قارهء بزرگ آسیا و اروپا قرار گرفته و از طرف دیگر، از طریق بحیرهء مدیترانه، با قارهء سیاه یا افریقا همسایه می باشد. شهر استانبول که همان قسطنطینه مرکز امپراطوری بیزانس می باشد، از مهم ترین شهر های جهان است و قدیماً بعضی عقلاء گفته بودند که اگر قرار باشد حکومت جهانی ای در روی زمین ایجاد گردد؛ پایتخت آن باید شهر استانبول باشد. این کشور نیز عضویت پیمان نظامی ناتو را دارد، اما با وجود اصرار شدید؛ به علت سوابق تاریخی و هویت اسلامی، نتوانسته است تا حال عضویت اتحادیهء اروپا را به دست بیاورد. برخلاف یونان که درگیر مشکلات داخلی می باشد؛ ترکیه در حال حاضر در چند جبههء بیرونی مصروف می باشد. نیروهای ترکی در شمال سوریه در برابر ملیشه های کرد از اردوی آزاد سوریه حمایت می نماید. توافق نظامی سال 2019م ترکیه با حکومت وحدت ملی لیبیا سبب عقب نشینی تاریخی ملیشه های خلیفه حفتر و متحدین روسی اش در طرابلس و غرب لیبیا گردیده بیلانس قدرت را به نفع حکومت مرکزی لیبیا تغیر داد. در نا آرامی های نگورنی قره باغ که منطقه ای متنازع میان کشور آذرباییجان و دولت آرمینیا می باشد؛ و اخیراً یکبار دیگر مشتعل گردیده، علناً در کنار آذرباییجان ایستاده و شکی نیست که عنقریب درین نزاع ( اگر دوام یابد) با نیروهای روسی که حامی ارمینیا استند، مستقیماً درگیر شود. جالب اینکه ایران نیز؛ برخلاف رشته های مذهبی با مردم آذرباییجان که بیشتر مسلمانان شیعه مذهب می باشند، از کشور ارمینیا که مسیحیان ارتودکس می باشند، حمایت می نمایند.

برخلاف یونان، ترکیه طی دو دههء گذشته بعد از به قدرت رسیدن حزب اسلام گرای عدالت و توسعه، رشد اقتصادی چشمگیری داشته است. عائد ناخالص سالانهء ترکیه برابر با 851.1 ملیارد دالر و عائد سرانه 11.463 دالر در سال 1017م بود. بحران اقتصادی 2018م سیر صعودی اقتصاد ترکیه را تاحدی کند و نزدیک به منفی ساخت. اما طبق احصائیهء بانک جهانی؛ ترکیه در سال 2019م رشد 0.9 فیصدی داشت و قرار بود که این رشد در سال 2020م به 3.5 درصد برسد. در حالیکه منابع ترکی این رشد را تا 5.5 فیصد پیشبینی می نمودند. اما وبای کرونا جلو این رشد چشمگیر را گرفته و مطابق پیشگویی بانک جهانی؛ آنرا تا منفی 0.5 در سال 2020م خواهد رسانید که بازهم با سیر نزولی اقتصاد یونان قابل مقایسه نمی باشد.

یونان در جنوب شرقی اروپا و جنوب شبه جزیره بالکان موقعیت داشته، هویت آنرا تمدن هلنیستی و دین مسیحی- شاخهء ارتودوکس تشکیل می دهد. یونانیها کشور شان را مهد تمدن اروپایی و گهوارهء دیموکراسی، فلسفه و هنر در جهان تلقی نموده همچنان خود را بنیان گذاران تمدن اروپایی میدانند. فکر و فرهنگ یونانی از طریق فتوحات یونانیها در تمام کشور های شما افریقا منتشر گردیده و آثار باستانی زیادی از آن به جا مانده است. در مقابل، ترکها نیز خود را وارثین امپراطوری بزرگ عثمانی میدانند که قرن ها از دول اروپایی به شمول یونان باج می گرفت، میدانند. با وجودیکه اسلام هویت اصلی ترکهای عثمانی را تشکیل میداد، بعد از سقوط خلافت و تأسیس جمهوری لائیک ترکیه، تمسک به قومیت ترک، بیشتر ترویج داده شد تا چسپیدن به ارزشهای اسلامی. ترکها در مجموع؛ اعم از لائیک و مذهبی و قومی، به ترک بودن شان افتخار می کنند و حمایت از ترکها در سراسر جهان؛ به خصوص در امتداد خط یورو آسیا را وجیبهء ملی خود میدانند. هرچند زعیم اسلام گرای ترکیه رجب طیب اردوگان طی دو دههء اخیر از قضایای جهان اسلام به شمول قدس شریف و فلسطین حمایت بیدریغ نموده است، اما این حمایت همیشه تحت شعار های انسانی صورت گرفته است؛ نه اسلامی.

به این ترتیب دو کشور همسایهء شرق مدیترانه از لحاظ تاریخ و ارزشها کاملاً در تضاد با یکدیگر قرار داشته ریشه های سلطه جویی وعظمت طلبی به گونه های متفاوت در هردوی آنها وجود دارد. اما ریشه های اصلی دشمنی بر می گردد به تأسیس خلافت عثمانی و فتح یونان توسط ترکهای عثمانی که داستان جالبی دارد.

سوابق دشمنی میان دو کشور

امپراطوری روم شرقی ( بیزانس) که در سال 1204م در قسطنطینه ( استانبول امروز) تأسیس گردیده بود، در سال 1453م توسط ترکهای عثمانی به قیادت محمد فاتح سقوط یافته به عوض آن اساس خلافت بزرگ عثمانی گذاشته شد. ترکهای عثمانی از اواسط قرن 15 تا اوایل قرن 19 میلادی؛ بیش از چهار قرن معظم مناطقی را زیر تسلط خود داشتند که امروز بنام کشور یونان شناخته می شود. ولی با وصف گذشت قرون متمادی؛ ترکهای عثمانی نتوانستند یونان هلنستی مسیحی را در درون فرهنگ و تمدن اسلامی به خوبی ذوب نمایند. علت این پدیده را ازیک طرف می توان در رواداری مذهبی ترکان عثمانی جستجو کرد که پیروان هیچ دینی را به جبر و اکراه مجبور به مسلمان شدن نساختند؛ از طرف دیگر، در تمام مدت سلطهء عثمانی بالای یونان، اقتصاد یونان و تشبثات اقتصادی در انحصار یونانیها باقی ماند، چیزی که کمک کرد تا یونانیها به فرهنگ و دین شان بیشتر متمسک شوند. ساموئل هانتینگتون صاحبنظر علوم سیاسی در فرضیه مشهور خود به عنوان «برخورد تمدن ها» یونان را در محور ارتودکس‌ها قرار می‌داد که رهبری آن با روسیه است که بسیاری از یونانی‌ها آن را قبول دارند. در دورانی که یونان بخشی از امپراتوری عثمانی بود، یونانی‌ها برای کمک معمولاً به هم مذهبان ارتودکس خود در روسیه روی می‌آوردند. چنانچه جنگ استقلال یونان در سال1821م توسط یک گروه زیر زمینی به نام «انجمن دوستان» آغاز شد که در اودسا، یکی از بنادر امپراتوری روسیه در ساحل دریای سیاه، تشکیل شده بود.

از سال 1821 تا 1830م جنگ های استقلال طلبی یونان دوام داشت که نتیجهء آن، کشته شدن ده ها هزار تن از یونانیها و همچنان ترک های عثمانی بود. اروپائیان این جنگ را به عنوان سرآغاز اضمحلال امپراطوری عثمانی تلقی می کردند، به همین خاطر روسیه، فرانسه وبریتانیا با ارسال اسلحه و پول در کنار یونانیها قرار داشتند. درحالیکه ترک های عثمانی از مسلمانان تونس و مصر بر ضد جدایی طلبان استفاده می نمود.

در سال 1897م بار دیگر جنگ های خونینی بین کشور یونان و دولت عثمانی بالای جزیرهء کرت در بحیرهء مدیترانه رخ داد که به جنگ های سیزده روزه معروف است. درین جنگ، یونان به حمایت کشورهای اروپایی کامیابی حاصل نموده موفق شد حکومت دست نشاندهء خود را در جزیرهء کرت جابجا سازد. ترک های عثمانی با دادن تلفات بیش از چهار و نیم هزار سرباز و افسر، درین جنگ بازنده شد، هرچند به جانب مقابل نیز حدود سه و نیم هزار تلفات انسانی وارد نمود. این جنگ اولین آزمایش قدرت نظامی یونان پس از استقلال آن کشور از دولت عثمانی بود.

جنگ جهانی اول و تشدید دشمنی ها

اوج دشمنی یونان علیه دولت عثمانی در خلال و بعد از پایان جنگ جهانی اول به نمایش گذاشته شد. اساساً جنگ جهانی اول از طرف کشور های اروپایی به خاطر تضعیف دولت عثمانی و تجزیهء آن کشور به راه انداخته شده بود. و کشور یونان در همسایه گی ترکیه؛ این کشور را به نفع قدرت های اروپایی به خنجر می زد. بعد از جنگ جهانی اول که خلافت عثمانی درحال فروپاشی بود، یونان در 1919م به تحریک قوت های اروپایی به خصوص دیوید لوید جورج؛ صدر اعظم وقت انگلیس حملاتش بالای دولت عثمانی آغاز نمود. هدف این حملات؛ تصرف جزائر مربوط به دولت عثمانی در بحیرهء مدیترانه و اشغال مناطق شرقی این کشور بود. در پایان این جنگ ها که تا 1923م دوام نمود، خلافت عثمانی کاملاً از بین رفته و مستعمرات آن بعداً به اساس معاهدهء لوزان بین قوت های اروپایی تقسیم گردید. چنانچه منطقهء استراتیژیک ازمیر در ساحل شرقی مدیترانه به یونان داده شد. یونان با استفاده ازین موقعیت و با در نظر داشت شکست و ریخت داخلی ترک ها، پیشروی خود را بطرف شمال ترکیه ( آناتولی) نیز آغاز نموده بخش های زیادی از قلمرو ترکیه را اشغال نمود.

در اگست 1920م دولت ترکیه مجبور به امضای معاهدهء سیفر گردید که درنتیجهء آن برعلاوهء ازمیر؛ مناطق زیادی از خاک این کشور در دست یونیان باقی ماند، درحالیکه کشورهای اروپایی دیگر نیز حضور شانرا در خاک ترکیه حفظ نمودند. اردوی ترک های انقلابی برای اولین بار در جنگ مشهور اینونو( 1921م) به رهبری جنرال عصمت اینونو نیروهای یونانی را شکست داده و مجبور به عقب نشینی ساختند. این پیروزی به الغای معاهدهء سیفر و به رسمیت شناخته شدن دو حکومت موازی توسط اروپائیان ( دولت عثمانی و حکومت انقلابی در ترکیه انجامید. در خلال این سالها هردو طرف یونانی و ترکی به جنگ های انتقامی و نسل کشی های زیادی علیه یکدیگر پرداختند. تا اینکه قوای ترکیه به قیادت جنرال مصطفی کمال که بعدا لقب اتا ترک یافت، توانست در 1922م تمام خاک ترکیه را از وجود یونانیها پاک نموده، نیروهای بریطانیایی و ایطالیایی را از شمال آن کشور بیرون راند.

 بعد ازین پیروزی، یونان مجبور شد حدود 400 هزار از بیجا شدگان ترکی را به حکومت آن کشور برگرداند چنانچه ترکیه نیز؛ نیم ملیون از یونانیان مقیم در شرق ترکیه را به حکومت ترکیه تسلیم داد. سالها بعد، در 1974م دو کشور یکبار دیگر بالای جزیرهء قبرص بین هم به منازعه پرداختند که یونان می خواست آنرا کاملاً تحت حاکمیت خود در آورد که با حرکت قاطع اردوی ترکیه؛ منجر به دو حکومت جدا گانهء ترک نشین و یونانی نشین درین جزیرهء استراتیژیک در بحیرهء مدیترانه گردید که این وضعیت تا اکنون نیز دوام دارد.

مقایسهء نیروهای نظامی یونان و ترکیه

تقریباً یک قرن بعد از پایان اشغال ترکیه توسط یونان؛ اکنون قدرت دفاعی و نظامی دو کشور اصلاً قابل مقایسه نیست. ترک ها توانسته اند طی این سالهای گذشته؛ به خصوص دو دههء اخیر، موازنهء قواء در برابر یونان را به نفع خود تغیر دهد.

با یک مقایسهء سریع می توان پی برد که نیروی انسانی و قدرت نظامی یونان در برابر ترکیه اصلاً قابل مقایسه نیست. جدول زیر این مقایسه را در موارد مختلف به نمایش گذاشته است:

یونان	ترکیه	نیرو
10.761.523	81.257.239	تعداد نفوس
4 ملیون	35 ملیون	قادرین برای خدمت سربازی
33	11	جایگاه جهانی اردو
9	2	جایگاه در ناتو
4.9 ملیارد دالر	19 ملیارد دالر	بودجهء دفاعی سالانه
23	20	جایگاه جهانی اسطول بحری
566	1055	قوای هوایی
750 هزار	735 هزار	مجموع نیروهای نظامی
7	10	بنادر و ایستگاه های بحری
77	98	میدان های هوایی فعال
نیروهای بحری
11	12	تحت البحری ها
35	35	کشتی های جنگی
4	11	کشتی های مین پاک
9	33	کشتی های اکمالاتی جنگی
4	15	هوا پیماهای مربوط قوای بحری
23	37	هلیکوپترهای مربوط قوای بحری
نیروهای زمینی
1355	2622	تانک ها
3691	8777	زره پوش ها
463	1260	دافع هوا
547	1278	وسائط راکت انداز متوسط
152	438	وسائط راکت انداز ثقیل
187	206	هوا پیماهای جنگی
231	497	هلیکوپتر های عادی
29	100	هلیکوپتر های جنگی

منبع: سایت عربی الجزیره

با توجه به جدول فوق به سادگی فهمیده می شود که یونان به تنهایی به هیچ عنوانی توان ایستادگی در برابر ترکیه را ندارد. به همین خاطر، حکومت آتن مجدانه در تلاش است تا با ایجاد یک بلاک سیاسی از رویارویی یک جانبه در برابر ترکیه قدرتمند اجتناب کند تا شاید به این ترتیب قادر به ایستادگی در برابر انقره شود. به همین دلیل است که آتن برعلاوهء کشورهای اروپایی، در ارتباط دائم با کشورهایی چون ایالات متحده آمریکا، اسرائیل، امارات متحده عربی، مصر، فرانسه و عربستان سعودی قرار دارد تا در تقابل با ترکیه، خودش را قدرتمند جلوه دهد. به این ترتیب، بدترین سناریوی ممکن برای یونان، رویارویی یک ‌طرفه با ترکیه خواهد بود. و البته ترکیه نیز با درک همین حساسیت ها، به طرف گزیدهء نظامی نخواهد رفت، بلکه در هر صورت راه دیپلماسی را دوام خواهد داد.

ماهیت تقابل یونان- ترکیه و آیندهء آن

ترکیه و یونان پس از جنگ جهانی اول و شکست عثمانی تاکنون ۴ بار با یکدیگر وارد جنگ شده‌اند. تقابل تاریخی یونان و ترکیه در حقیقت انعکاسی از یک کشمکش کلان در شرق مدیترانه است که دریک طرف آن اسرائیل و مصر با متحدین شان چون سعودی و امارات قرار دارند و در طرف دیگر آن کشور های اروپایی در مجموع گرفته اند و متأسفانه ترکیه درین گیر و دار تنها مانده است. ازینکه کشمکش شرق مدیترانه ماهیت جیوپولتیک و جیواکونومیک دارد، هدف هردو گروپ، منزوی ساختن ترکیه از ثروتها و موقعیت جیو پولتیک بحیرهء مدیترانه است. امضای توافقنامه تقسیم آبهای بحری میان مصر و یونان از یک طرف و موافقتنامه مشابه میان مصر و بخش یونانی نشین قبرص از طرف دیگر، نمونهء آن می باشد. در مقابل؛ ترکیه نیز آرام نه نشسته و بخاطر تثبیت موقعیت خود در بحیرهء مدیترانه، از یک طرف معاهدهء تعین حدود بحری میان ترکیه و لیبیا را به امضاء رسانیده و از طرف دیگر، معاهدهء تعین حدود بحری با جمهوری ترک نشین قبرص را به امضاء رسانیده است. علاوه برین؛ کوشش های اکتشاف منابع گاز طبیعی را در آبهایی آغاز نموده که در حدود آبهای بحری ترکیه – قبرص در بحیرهء ایجه قرار دارد. بحران زمانی به اوج خود رسید که ترکیه مانور هایی را به کمک اردوی قبرص ترک نشین در بحیرهء ایجه در شرق مدیترانه به راه انداخت که با واکنش سخت یونان و مانورهای مشابه توسط یونان و متحدان اروپایی آن مواجه گردید. کشور های اروپایی کمر یونان را با کمک های نظامی شان بسته نمودند. بخشی ازین تجهیزات نظامی در فاصله های کوتاه چند هزار متری در جزائر کوچک علیه ترکیه جابجا شده است. ایالات متحده امریکا نیز از قبل با یونان به هدف مهار نمودن ترکیه همکاری نظامی دارد و در جریان منازعهء اخیر، از امکان ارسال طیاره های جنگی اف- 35 به این کشور نیز صحبت شده است. البته طیاره های جنگی رافایل فرانسوی از قبل تسلیم یونان شده است.

علاوه بر عامل جیوپولتیک و جیواکونومیک، انگیزه های تمدنی نیز در کشمکش شرق بحیرهء مدیترانه به وضوح مشاهده می گردد. اروپایی که تا یک و نیم قرن قبل باج ده خلافت عثمانی بودند، توسعهء ترکیه در بحیرهء مدیترانه را عامل قدرتمندی دوبارهء این کشور دانسته و در هرصورت می خواهد از آن جلوگیری نمایند. به خصوص که طی دو دههء گذشته ترکیه از لحاظ اقتصادی، سیاسی و نظامی پیشرفت های خوبی در منطقه داشته است. به همین خاطر، قدرت های اروپایی تصمیم ترکیه مبنی بر تحویل کلیسای آیا صوفیا به مسجد، به عنوان اقدامی بخاطر بازگشت به ماضی ترکیه تلقی نموده و در برابر آن عکس العمل شدید نشان دادند.

اما اسرائیل، دول نفتی شرق میانه و مصر، که تمام شان توسط رژیم های استبدادی رهبری می شود؛ ترکیه را مرکز اسلام سیاسی و حامی حرکت های اسلامی ای میدانند که به نظر آنها، ضد استبداد و رژیم های میراثی مستقر در شرق میانه استند. این کشور ها نه تنها با پیشرفت ترکیه در بحیرهء مدیترانه موافق نیستند که از هیچ فرصتی برای ضربه زدن به این کشور نیز دریغ نمی ورزند. در عین حال به فکر استفاده از منابع گازی سواحل بحیرهء مدیترانه و محروم کردن ترکیه ازین ثروت ها می باشند.

یونان شاید زیاد علاقه مند این باشد تا با اقدامات تحریک آمیز؛ درگیری ایرا درشرق مدیترانه به وجود بیاورد که آغازگر آن ترکیه باشد. اما ترکیه به خوبی میداند که رفتن به طرف اقدام نظامی به معنی رویارویی مستقیم با دول اروپایی با تمام عقده های تاریخی آن می باشد. در عین حال این اقدام به معنی دادن فرصت برای اسرائیل و کشور های عربی مخالف ترکیه می باشد تا کمر یونان را بسته و اقدامات دشمنانهء شان علیه ترکیه را تشدید نمایند.

ترکیه چاره ای ندارد جز اینکه مؤقتاً از کوشش های تفحص گاز در سواحل نزدیک جزائر یونانی انسحاب نموده از برخورد نظامی با یونان در هر صورتی اجتناب بورزد. در عین حال منتظر فرصت خواهد نشست تا با تغیر اوضاع منطقه، متحدانی جدید در بحیرهء مدیترانه بیابد. یکی ازین کشور ها مصر است که اخیراً بخاطر شراکت استراتیژیک امارات و اسرائیل، منافع اقتصادی خود را در خطر می بیند. کانال سوئز مصر که بحیرهء مدیترانه را به بحر سرخ ارتباط میدهد و شاهرگ اقتصاد مصر را تشکیل میدهد، در صورت تطبیق پروژه مواصلاتی امارات، سعودی و اسرائیل به بحیرهء مدیترانه می تواند رونق خود را از دست داده ضربهء کلانی برای اقتصاد آن باشد. همین اکنون تحلیل هایی وجود دارد که مصر درحال مطالعه پیامد های بیرون رفت از ائتلاف امارات سعودی و نزدیکی با ترکیه است. ولی تا تغیر وضعیت در شرق مدیترانه، رقبای ترکیه خواهند کوشید این کشور را تا آخرین حد از راه یونان مورد فشار قرار داده وپای آنرا به جنگی بکشانند که هیچ کدام از کشورهای ترکیه و یونان، برنده آن نخواهند بود.

منابع:

1. https://www.aljazeera.net/news/politics/2020/9/6موازین القوة العسکریة بین ترکیا والیونان/
2. https://ar.wikipedia.org/wikiالحرب الترکیة الیونانیة 1922-1919
3. https://www.aljazeera.net/news/hijri/2013/1/28نهایة الإمبراطوریة العثمانیة/
4. https://ar.wikipedia.org/wikiالیونان العثمانیة
5. https://www.aljazeera.net/blogs/2018/2/22/1876 السلطان عبدالحمید الثانی..رجل زمانه