پروژۀ تاپی (TAPI)  و نقش آن در توسعۀ اقتصاد افغانستان

توسط: مرکز مطالعات استراتژيک و منطقوی

یادآوری: نسخۀ PDF این تحلیل را از اینجا دانلود نمایید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آنچه درین شماره می‌خوانید:

• پروژۀ تاپی (TAPI)  و نقش آن در توسعۀ اقتصاد افغانستان
• نقش پرژه در توسعۀ اقتصاد افغانستان
• چالش ها فرا روی تطبیق پروژه
• پیشنهادات
• نتیجه
• منابع

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مقدمه

کار پروژه تاپی بعد از سال ها انتظار در هفته گذشته با حضور ملا محمد حسن آخند رئیس الوزراء امارت اسلامی افغانستان و قربان قلی بردی محمدوف رهبر ملی ترکمنستان به گونه رسمی افتتاح گردید.

پروژۀ تاپی پروژۀ انتقال گاز ترکمنستان از راه افغانستان به کشورهای پاکستان و هند میباشد که طی آن قرار است سالانه میلیارد ها متر مکعب گاز انتقال داده شود. این خط لوله قرار است که گاز را از منطقۀ دولت آباد ترکمنستان پس از عبور از مناطق هرات، فراه، نیمروز، هلمند و قندهار افغانستان و کویته پاکستان به فازیلکا هند انتقال دهد. آمار نشان میدهد که پس از تکمیل شدن این خط لوله قرار است سالانه ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز را از ترکمنستان به کشورهای افغانستان، پاکستان و هند انتقال دهد. طول این خط لوله ۱۸۱۴ کیلومتر بوده که ۸۱۶ کیلو متر آن داخل خاک افغانستان میباشد. برآورد میگردد که افغانستان سالانه بیش از ۴۰۰ میلیون دالر حق ترانزیت، در ۳۰ سال آینده پس از افتتاح بین ۵۰۰ میلیون تا ۱٫۵ میلیارد متر مکعب سهم گاز بدست آورده و بصورت مستقیم و غیر مستقیم هزاران شغل ایجاد گردد. همچنان در کنار این پروژه، پروژه های جدید دیگری چون انتقال برق از ترکمنستان به پاکستان، خط ریل، پروژۀ انتقال فایبر نوری نیز به مرور زمان عملی گردد(۱). مفکورۀ طرح و تطبیق این پروژه به حدود ۳۰ سال پیش بر میگردد زمانیکه بعد از پیروزی جهاد مردم افغانستان کشورهای آسیایی میانه به شمول ترکمنستان از اشغال شوری خارج شدند و تصمیم به بهبود اوضاع اقتصادی خود بصورت یک کشور مستقل گرفتند. با حمایت بانک انکشاف آسیایی کارهای مقدماتی آن از سال ۲۰۰۳ آغاز شد. تطبیق این پروژه نظر به مشکلات امنیتی، سیاسی، اقتصادی و لوجیستیکی چندین بار به تعویق افتاد و طرح آن برروی کاغذ باقی ماند. اما با پیوستن هند به این پروژه در سال ۲۰۰۸ تطبیق آن بیش از بیش متصور گردید(۱۱).

به اساس گزارشات بانک توسعه آسیایی منحیث همکار تخنیکی پروژه ، این پروژه در چهار فاز اجرا خواهد شد که فاز اول آن در دسامبر ۲۰۱۰ با امضای توافقنامه چارچوب خط لوله گاز و توافقنامه بین دولتی، فاز دوم با امضای توافقنامه اولیه مربوط به خرید و فروش گاز (GSPA) در سال ۲۰۱۲، و فاز سوم در سال ۲۰۱۵ با تاسیس شرکت کنسرسیوم با هدف خاص (SPCC) به پایان رسید(۲). مرحله آخر، فاز ساخت خط لوله است که قرار بود در سال ۲۰۱۶ آغاز گردد اما نظر به مشکلات سیاسی و امنیت به تعویق افتاد. اکنون و پس از چندین سال تاخیر بلاخره با جد و جهد های طرف های ذیدخل این پروژه به تاریخ ۱۱ سپتمبر ۲۰۲۴ در هرات آغاز گردید (۳). کار ساخت خط لوله در خاک افغانستان در چهار فاز تکمیل خواهد شد؛ فازهای اول تا چهارم به ترتیب از مرز ترکمنستان تا هرات، از هرات تا هلمند، از هلمند تا قندهار و بلاخره از قندهار تا مرز پاکستان(۱۰).  در شرایطی که اقتصاد افغانستان به مشکلات عدیدۀ چون؛ کاهش کمک های بین المللی، نبود سرمایگذاریهای خارجی، بیکاری، فقر، زیر ساخت های ضعیف تجارتی، ترانزیتی و صنعتی، دست و پنجه نرم میکند. آغاز پروژۀ تاپی خبر بسیار خوبی برای حکومت و مردم افغانستان بوده و به مصابۀ خون جدیدی در شریان های اقتصادی افغانستان میباشد.

نقش پرژه در توسعۀ اقتصاد افغانستان

پروژۀ تاپی نقش بسیار مهمی در توسعۀ اقتصاد افغانستان دارد. و با بررسی اوضاع فعلی اقتصاد افغانستان میتوان به این نتیجه رسید که این پروژه می‌تواند تأثیرات زیر را بر اقتصاد افغانستان داشته باشد:

1. افزایش عایدات حکومت

افغانستان از این پروژه به‌طور مستقیم درآمدهایی از حق ترانزیت گاز خواهد داشت. برآوردها نشان می‌دهد که افغانستان سالانه بیش از ۴۰۰ میلیون دالر (به نرخ دالر امروز ۲۸ میلیارد افغانی) از حق ترانزیت دریافت خواهد کرد که می‌تواند به تقویت منابع مالی دولت و توسعه پروژه‌های زیربنایی کمک کند. این مبلغ مساوی به ۱۰ فیصد بودجۀ افغانستان برای سال مالی ۲۰۲۳-۲۰۲۴ (۲۹۵ میلیارد افغانی) میباشد(۴). این عاید از آنجا که بصورت دالری بدست می آید نیز حایز اهمیت بوده زیرا که باعث بلند رفتن ارزش افغانی و ثبات آن در طویل المدت می شود.

2. ۲. سهم گاز و فرصت‌های اقتصادی

افغانستان قرار است در طول ۳۰ سال آینده بین ۵۰۰ میلیون تا ۱٫۵ میلیارد متر مکعب گاز به‌دست آورد. این مقدار گاز می‌تواند به تأمین نیازهای داخلی انرژی کمک کند و به کاهش وابستگی به واردات انرژی از کشورهای دیگر منجر شده و از خروج اسعار بمنظور واردات گاز جلوگیری کند. از آنجا که گاز یک منبع مهم تولید برق، گرم سازی خانه ها و مادۀ ضروری برای پخت و پز میباشد، خود کفایی و دسترسی به گاز ارزان باعث رشد صنایع مختلف و بلند رفتن سطح رفاه زندگی مردم میشود. قابل یاآوریست که افغانستان فقط در ربع دوم ۲۰۲۴ به ارزش ۹۷ میلیون دالر گاز مایع از کشورهای مختلف وارد کرده است (۵).

۳٫ایجاد شغل و کاهش بیکاری

اجرای پروژۀ تاپی و سایر پروژه های جانبی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم هزاران شغل جدید ایجاد خواهد کرد. این شغل‌ها شامل کارهای مربوط به ساخت و نگهداری خط لوله، پروژه‌های جانبی مانند تأسیسات و مراکز نگهداری و نیز مشاغل مرتبط با تأمین کالاها و خدمات مورد نیاز پروژه خواهد بود که به گفتۀ سخنگوی امارت اسلامی افغانستان در مراحل مختلف متغیر بوده و تا ۱۲ هزار نفر هم خواهد رسید(۱۰).

4. جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی

موفقیت در اجرای پروژه‌های بزرگ زیرساختی مانند تاپی می‌تواند به جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی دیگر نیز کمک کند. شرکت‌های بین‌المللی ممکن است تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری در افغانستان داشته باشند، زیرا نشان‌دهندۀ بهبود محیط کسب ‌وکار و ثبات اقتصادی است. با تطبیق این پروژه توقع میرود که پروژه های جدید دیگری چون انتقال برق از ترکمنستان به پاکستان، خط ریل، پروژه انتقال فایبر نوری نیز به مرور زمان عملی خواهد شد. برعلاوه تمویل کنندگان و سرمایگذاران تشویق میشوند تا پروژه های نیمه تمام خود که با دولت قبلی در تطبیق آن همکاری داشتند مانند پروژۀ کاسا ۱۰۰۰، پروژۀ TOTAP، پروژۀ احداث تونل جدید سالنگ و سایر پروژه های ملی، را تکمیل و پروژه های جدید را طرح و تطبیق نمایند.

5. توسعه زیرساخت‌ها

با توجه بر اینکه این پروژه شامل خط لوله‌ای به طول بیشتر از ۸۰۰ کیلومتر در خاک افغانستان است، نیاز به زیرساخت‌های تجاری و صنعتی برای حمایت از عملیات پروژه وجود دارد. این بازسازی زیرساخت‌ها می‌تواند به‌طور کلی به ارتقای ظرفیت‌های اقتصادی کشور و تسهیل تجارت داخلی و بین‌المللی کمک کند. پیش بینی های سال ۲۰۰۸ از طرف بانک انکشاف آسیایی که منحیث همکار تخنیکی پروژه، حاکی از آنست که هزینۀ تطبیق این پروژه بیشتر از ۷٫۶ میلیارد افغانی بوده و از آنجا که قسمت بیشتر آن از خاک افغانستان عبور میکند توقع میرود که مبالغ قابل توجه ای روی ظرفیت سازی و گسترش زیر ساخت ها بمنظور موفقیت این پروژه به مصرف برسد (۶).

۶٫تقویت همگرایی منطقوی

پروژۀ تاپی به عنوان یک پروژۀ منطقوی بزرگ، روابط اقتصادی و سیاسی افغانستان با کشورهای همسایه، از جمله ترکمنستان، پاکستان و هند را تقویت می‌کند. این روابط می‌تواند بهبود همکاری اقتصادی و ایجاد فرصت‌های جدید برای تجارت و سرمایه‌گذاری را تسهیل کند. سیاستمداران افغانستان چه در حکومت قبلی و چه در امارت اسلامی همواره از سیاست خارجی اقتصاد محور به مبنای همگرایی منطقوی و با تاکید بر نقش افغانستان منحیث چهار راه ترانزیتی و تجارتی منطقوی صحبت کرده اند. تطبیق این پروژه نمونه ای از به واقعیت پیوستن این استراتیژی بوده که روزی دور از دسترس جلوه میکرد.

7. ارتقاء ثبات اقتصادی

با توجه به مشکلات اقتصادی موجود در افغانستان، اجرای موفقیت‌آمیز پروژۀ تاپی می‌تواند به تقویت ثبات اقتصادی کمک کند. این پروژه می‌تواند به‌عنوان یک محرک کلیدی برای رشد اقتصادی و توسعه پایدار کشور عمل کند و امارت اسلامی افغانستان میتواند از آن منحیث یکی از مهمترین دست آورهای خود یاد کرده و آنرا سرآغاز یک دورۀ جدید برای رشد و انکشاف اقتصادی افغانستان بپندارد.

چالش ها فرا روی تطبیق پروژه

1. چالش‌های امنیتی

در گذشته، مسیر طولانی این خط لوله که از چندین ولایت میگذشت و ترس حملات مخالفین و ناآرامی‌های محلی را از مهمترین عواملی یاد میکردند که عملیات پروژه را به تأخیر انداخته بود زیرا آنرا تهدید جدی برای کارکنان و زیرساخت‌های پروژه می پنداشتند. با روی کار آمدن امارت اسلامی افغانستان امنیت سرتاسری در کشور تامین شده و از تامین امنیت تمام پروژه های ملی بخصوص این پروژه مهم از سوی امارت اسلامی اطمینان داده شده و حتی در صورت ضرورت تعهد به ایجاد بخش ویژه ای برای تامین امنیت این پروژه نیز سپرده شده است (۷). با آنهم بررسی تاریخچۀ این پروژه از زمان آغاز تا امروز حاکی از آنست که همواره جا برای مختل کردن این پروژۀ ملی از سوی دستان داخلی و خارجی وجود دارد(۸). کشورها و گروه هایکه به هر نحوی موفقیت پروژه جایگاه سیاسی و اقتصادی شان را ضربه میزند.

3. چالش‌های سیاسی

تغییرات در دولت و سیاست‌های داخلی می‌تواند به ایجاد عدم اطمینان در مورد آیندۀ پروژه منجر شود. تغییرات در سیاست‌های مربوط به انرژی و سرمایه‌گذاری می‌تواند بر روند اجرای پروژه تأثیر بگذارد. با وجودیکه هر یک از چهار کشور به این پروژه بسیار ضرورت دارند ولی تغییرات سیاسی یاد شده در هر یک از کشورها میتواند کار پروژه را بصورت موقتی و حتی دایمی متوقف کند. ابهامات در مورد به رسمیت شناختن امارت اسلامی، مشکلات سیاسی و امنیتی پاکستان و سیاست های متفاوت و ناپایدار مربوط به انرژی هند، همه و همه چالش های جدی فراروی پروژه تاپی هستند. این در حالیست که ترکمنستان شدیداً نیاز به متنوع سازی منابع عایداتی و بدست آوردن عایدات دالری و بیرون شدن از زیر سلطه روسیه و چین است که به نرخ پاینتر از بازار، گاز این کشور را به ارز خودشان خریداری کرده و در مقابل ترکمنستان ارز بدست آمده از درک فروش گاز را جهت باز پرداخت قروض خود به این کشورها بخصوص چین و همچنان خریداری کالا از این کشورها استفاده میکند. از سوی هم افغانستان به منابع عایداتی ضرورت دارد و میخواهد به دنیا ثابت کند که میتواند منحیث چهار راه تجارتی و ترانزیتی میان مرکز و جنوب آسیا عمل کند. پاکستان و هند هم با افزایش نفوس و رشد اقتصادی و افزایش بهای گاز در بازارهای جهانی، نیاز به منابع سرشار و ارزان گاز ترکمنستان و آسیای میانه دارند(۹).

4. چالش‌های اقتصادی و لوجستیکی

تأمین مالی کافی برای پروژه و جلب سرمایگذاری‌های لازم به ویژه در شرایط اقتصادی چالش ‌برانگیز افغانستان یکی از مشکلات کلیدی است. تأخیر در تأمین مالی و مشکلات اقتصادی می‌تواند روند پروژه را کند و در گذشته یکی از عوامل اصلی تاخیر در تطبیق این پروژه بوده است. این مشکل افغانستان نه بلکه از تمام کشورهای ذیدخل این پروژه میباشد. طوریکه با وجود برآورد هزینه ۷٫۶ میلیارد دالر، تحقق پروژۀ تاپی نیاز به سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی دارد که برای شرکت  دولتی ترکمن گاز که تطبیق کننده پروژه است (که ۸۵% سهم در کنسرسیوم ساخت خط لوله تاپی دارد)، تأمین آن دشوار بوده است. تاکنون تنها موفق به جذب ۷۰۰ میلیون دالر از بانک توسعه اسلامی شده است، در حالی که سه کشور دیگر شرکت‌کننده متعهد شده‌اند که تنها ۵% (معادل سهم آن‌ها در کنسرسیوم)، یا ۵۰۰ میلیون دالر، به پروژه اختصاص دهند. در واقع، میلیاردها دالر باقی‌مانده مبلغی است که ترکمنستان باید برای تحقق پروژۀ تاپی سرمایه‌گذاری کند، که این موضوع شک و تردیدهایی را در مورد توانایی آن برای تخصیص این مقدار بودجه بزرگ به وجود می‌آورد(۹). منبع و مقدار کلی بودجۀ تخصیص یافته برای تطبیق این پروژه در خاک افغانستان هنوز مشخص نیست ولی به گفتۀ سخنگوی امارت اسلامی افغانستان ترکمنستان آماده شده تا منابع مالی مورد ضرورت تطبیق فاز اول این پروژه که از مرز ترکمنستان تا هرات است و هزینه آن بالغ بر ۱۵۰ میلیون دالر تخمین زده میشود را بگونه قرض به افغانستان پرداخت نماید و در آینده آنرا از عاید ترانزیتی افغانستان کسر نماید (۱۰). برعلاوه، وجود زیرساخت‌های ناکافی برای حمل و نقل، گدام ها، و پشتیبانی از پروژه می‌تواند به تأخیر در اجرا و افزایش هزینه‌ها منجر شود. مشکلات در تأمین مواد و تجهیزات مورد نیاز نیز می‌تواند به این چالش‌ ها بیفزاید.

نتیجه گیری

پروژۀ تاپی یک پروژۀ منطقوی مهم بوده که مفکورۀ عملی ساختن آن به نیمۀ اول دهۀ نود میلادی بر میگردد. این پروژۀ مزیت های زیادی برای کشورهای ذیدخل داشته و به توسعه تجارت و ترانزیت در منطقه می انجامد. طوریکه به ترکمنستان کمک میکند تا منابع عایداتی خو را بیشتر و متنوع تر ساخته و از زیر سلطه چین و روسیه اندکی بیرون شود. افغانستان مبالغ زیادی از مدرک حق ترانزیت بدست آورده و برعلاوۀ بهبود زیرساخت ها و ایجاد هزاران شغل، مقادیر زیاد گاز مورد ضرورت خود را از این مجرا بدست خواهد آورد که همه و همه به توسعۀ اقتصادی افغانستان کمک خواهد کرد. کشورهای هند و پاکستان هم برای چندین دهه از دسترسی به منابع وافر گاز آسیای میانه سود خواهند برد. با این وجود، مشکلات عدیده ای فراروی تکمیل و استفاده از این پروژه بوده که مهمترین آن در بخش سیاسی عدم به رسمیت شناخته شدن امارت اسلامی، اختلافات سیاسی میان هند و پاکستان و تغییرات متعدد در استراتیژیهای مرتبط به انرژی هند میباشد. در بخش امنیتی، تهدیدات بالقوۀ کشورها و گروه های مخالف که تکمیل و تطبیق پروژه به هر نحو منافع آنها را ضربه میزند از جمله چالش های مهم میباشد. در بخش اقتصادی و لوجستیکی، نبود منابع مشخص تمویلی و نبود زیرساخت های مناسب از مهمترین چالش ها فراروی تطبیق و تکمیلی این پروژه میباشد. از همینرو برای تطبیق موفقانه و راه اندازی عملی این پروژه پیشنهاداتی در اخیر ارائه گردیده است.

پیشنهادات

1. گسترش روابط سیاسی و اقتصادی افغانستان با کشور های منطقه و جهان و قناعت دادن ایشان برای به رسمیت شناختن امارت اسلامی گام مهمی برای اطمینان از موفقیت این پروژه و سایر پروژه های مشابه برای طرف های ذیدخل داخلی و خارجی میباشد. روابط دیپلماتیک پایدار و موجودیت کانال های دیپلماتیک مسئولین را قادر میسازد تا به تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که میتواند بالای پروژه تاثیر منفی بگذارد، به سرعت واکنش نشان داده و راه حل های معقول جستجو کنند. به رسمیت شناختن حکومت میتواند در جلب سرمایگذاری داخلی و خارجی نیز نقش مهمی ایفا کند. اهمیت این موضوع وقتی بیشتر میشود که افغانستان قادر نیست چنین پروژه های بزرگ را از منابع داخلی تمویل کند.
2. با وجود موجودیت بخشی برای پی گیری کارهای پروژۀ تاپی در چوکات وزارت صنعت و تجارت، به منظور اطمینان هر چه بیشتر از تطبیق موفقت آمیز پروژه، باید یک کمیته با صلاحیت بین الوزارتی متشکل از وزرای وزارت های ذیدخل، تحت رهبری معاونیت اقتصادی ریاست الوزرا تشکیل و بصورت مستمر از پیشرفت کار پروژه نظارت کرده و در صورت موجودیت مشکلات آنرا بزودترین فرصت حل و فصل نماید.
3. بدون اینکه نیروی اضافی جذب و هزینۀ بیشتر به حکومت تحمیل گردد، همانطور که وعده داده شده امارت اسلامی پیش از اینکه حادثۀ امنیتی رخ دهد و کار پروژه برای مدتی مختل شود، باید که از ظرفیت های موجود نیروهای امنیتی، یک ادارۀ امنیتی خاص بخاطر تامین امنیت پروژۀ تاپی تشکیل و بعد از فراگیری آموزش های خاص آنها را مأمور تأمین امنیت این پروژه بگرداند.
4. بمنظور جلوگیری از اخلال در پیشرفت کار پروژه، کمیته که قبلاً از آن یاد شد، باید که گزینه های را بخاطر تمویل فاز های بعد آماده کرده و بمنظور تأییدی به ریاست الوزرا و رهبری امارت اسلامی پیشکش کنند. این گزینه های تمویلی میتوانند ترکیبی از منابع دولتی و خصوصی باشند. حکومت میتواند با نشر صکوک ۵ تا ۱۰ ساله و یا بیشتر، مبالغ مورد ضرورت را از منابع دولتی و خصوصی در بدل مفاد معقول جمع آوری کند. ثبات امنیتی، سیاسی و اقتصادی و سایر ضمانت از جمله پیش شرط های نشر اوراق صکوک بوده در صورتیکه حکومت به سرمایگذاران در مورد اطمینان داده و سرمایگذاران آنرا ببینند و در مورد اطمینان حاصل کنند، میتواند در تمویل و تطبیق پروژه تاپی و سایر پروژه های ملی نقش مهم و حیاتی باز کند.
5. بمنظور حصول مفاد حد اعظمی از این پروژه و سایر پروژه های ملی، باید که در تطبیق پروژه های جانبی (در قسمت این پروژه خط آهن، انتقال برق و کیبل فایبر نوری) آن نیز توجه جدی شده همه و همه شامل استراتیژی های انکشاف سکتوری و استراتیژی کلی انکشاف افغانستان شود.

منابع

1. https://tolonews.com/fa/afghanistan/%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DA%98%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D9%BE%DB%8C
2. https://www.adb.org/sites/default/files/project-documents/44463/44463-013-tcr-en.pdf
3. https://thediplomat.com/2022/04/indias-plan-to-realize-tapi
4. https://thedocs.worldbank.org/en/doc/5d1783db09a0e09d15bbcea8ef0cec0b-0500052021/related/mpo-afg.pdf
5. https://drive.google.com/file/d/1DkLmrhBWlj7qJC6MeyFdJfkCoBxpNejI/view?pli=1
6. https://www.adb.org/sites/default/files/project-documents/44463/44463-013-tcr-en.pdf
7. https://dpmea.gov.af/dr/%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C%DB%80-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B7-%D8%A7%D8%B7%D9%85%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%A3%D9%84%D9%87-%D8%A7%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%AA%DB%8C-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DA%98%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D9%BE%DB%8C-%D9%88-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%B1-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DA%98%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%84%DB%8C
8. https://www.bbc.com/persian/afghanistan-43138821
9. https://www.eurasian-research.org/publication/prospects-and-challenges-in-realizing-the-tapi-project
10. https://youtu.be/hEpkgko8m8k?si=lZ2_6vaJAos647Xu/
11. https://www.bbc.com/persian/afghanistan-43014915