مواد مخدر؛ مشکل بزرگ افغانستان و کشورهای منطقه
نشست کارشناسان ارشد مبارزه با مواد مخدر کشورهای منطقه، هفتۀ گذشته (۱۷-۱۸ میزان ۱۳۹۶) در کابل برگزار شد. در این نشست نماینده‌گان ۱۲ کشور منطقه و همسایۀ افغانستان به شمول روسیه، چین، هند، ترکیه، امارات متحدۀ عربی، ایران، قزاقستان، قرغیزستان، پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان اشتراک کردند.
هدف برگزاری این کنفرانس دو روزه، بحث روی چگونگی مبارزه با کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان و تلاش برای تدوین یک استراتیژی واحد و مشترک منطقوی در عرصۀ مبارزه با مواد مخدر بود. سلامت عظیمی وزیر مبارزه با مواد مخدر افغانستان در این کنفرانس گفت: «مبارزه علیه مواد مخدر مشکل یک کشور نیست، بلکه این یک معضل منطقه‌ای و جهانی می‌باشد و به همین دلیل مبارزۀ پراکندۀ دولت‌ها به طور انفرادی، گره‌گشای این معضل نمی‌باشد.»
افغانستان یکی از کشورهایی به شمار می‌رود که بخش بزرگ مواد مخدر جهان را تولید می‌کند و مبارزه با این پدیده در بیش از یک‌ونیم دهۀ گذشته نیز توفیقی نداشته است.
وضعیت کشت کوکنار و تولید مواد مخدر در افغانستان، عوامل ناکامی مبارزۀ حکومت افغانستان با این پدیده و تاثیرات تدوین یک استراتیژی مشترک منطقوی برای مبارزۀ هماهنگ علیه مواد مخدر، موضوعاتی اند که در این تحلیل مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
مواد مخدر در افغانستان
کشت مواد مخدر در افغانستان پیشینۀ طولانی دارد. پیش از دوران جنگ سرد کوکنار در این کشور کشت می‌شد و در دوران جنگ سرد نیز وجود داشت، ولی ارقام دقیق آن زمان در دسترس نیست. اما پس از جنگ سرد در زمان جنگ‌های داخلی، افغانستان یکی از کشورهای به شمار می‌رفت که بیشترین مقدار مواد مخدر جهان را تولید می‌کرد. در سال ۱۹۹۷ مقدار تولیدات مواد مخدر در افغانستان ۲۸۰۴ تُن بود که در سال ۱۹۹۹ به ۴۵۶۵ تُن رسید. اما در سال ۲۰۰۱ به دلیل فرمان ملا محمد عمر رهبر طالبان، مقدار تولید مواد مخدر از ۳۲۷۶ تُن به ۱۸۵ تُن کاهش یافت.
اگر به احصائیه‌های رسمی منتشر شده توسط نهاد‌های بین‌المللی، بخصوص ادارۀ مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد UNODC مراجعه نماییم، در سال ۲۰۰۱ یعنی سال اخیر حکومت طالبان در افغانستان، زمین زیر کشت کوکنار در کشور ۸۰۰۰ هکتار بود؛ ولی بعد از سقوط طالبان، گراف کشت کوکنار و تولید تریاک در افغانستان سیر صعودی داشته است.
در سال ۲۰۰۷ کشت کوکنار در افغانستان به ۱۹۳۰۰۰ هکتار و تولید تریاک به ۸۲۰۰ تُن رسید. هرچند در سال‌های ۲۰۰۸ الی ۲۰۱۰ کشت کوکنار کاهش یافت و به همین دلیل در سال ۲۰۱۲ تولیدات آن به ۳۷۰۰ تُن کاهش یافت، ولی در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ دوباره به ۵۵۰۰ و ۶۴۰۰ تُن افزایش یافت. در این سال (۲۰۱۴) مزارع کوکنار به ۲۲۴۰۰۰ هکتار رسید.
در سال ۲۰۱۶ نسبت به سال ۲۰۱۵ نیز افزایش چشمگیر داشت و ۲۰۱۰۰۰ هکتار زمین کوکنار کشت شد که۴۸۰۰ تن تریاک تولید داشت، چون کاهش ۱۹ درصدی تولید آن در سال ۲۰۱۵ به دلیل وضع نامساعد هوا و بیماری‌های گیاهی بود. در سال ۲۰۱۵ میلادی، مزارع کوکنار به ۱۸۳۰۰۰ هکتار که ۳۳۰۰ تُن تریاک تولید داشت، می‌رسید و به این ترتیب در سال ۲۰۱۶ میلادی میزان افزایش آن ۴۳ درصد بود.
گزارش مشترک حکومت افغانستان و سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۶ میلادی کشت کوکنار ۱۰ درصد و تولید تریاک ۴۳ درصد در افغانستان افزایش یافته بود و در این سال نیز افغانستان یکی از تولید کننده‌گان بزرگ مواد مخدر در جهان به شمار رفت. در سال جاری میلادی (۲۰۱۷) نیز کشت مواد مخدر در افغانستان نسبت به سال گذشته، افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است که مسؤولین وزارت مبارزه با مواد مخدر ناامنی‌ها را عامل رشد این پدیده می‌داند.
شکل ۱: زمین زیر کشت کوکنار در افغانستان بر حسب هکتار (۲۰۰۱–۲۰۱۵)
ماخذ: UNODC/MCN
شکل ۲: تولید تریاک در افغانستان برحسب تُن متریک (۲۰۰۱-۲۰۱۵)
ماخذ: UNODC/MCN
مبارزه با مواد مخدر در افغانستان
قاچاق مواد مخدر چهارمین بحران جهانی است که طبق برخی آمار‌ها، تعداد معتادان در سراسر جهان به بیش از ۲۵۰ ملیون نفر می‌رسد؛ اما افغانستان یکی از کشورهایی است که بیشترین زیان را از این ناحیه متحمل می‌شود. از یک‌سو حیثیت افغانستان را در جهان خدشه‌دار ساخته و از سوی دیگر، حدود ۳.۵ ملیون افغان به نحوی از مواد مخدر استفاده می‌کنند که در این میان وضعیت ۱.۵میلیون آنان نگران‌کننده گفته شده است. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که ۳۰ درصد این معتادین را کودکان و ۷ درصد شان را زنان تشکیل می‌دهند.
پس از سقوط رژیم طالبان هنگام تشکیل حکومت جدید در کنفرانس بُن، یک وزارت برای مبارزه علیه مواد مخدر تشکیل یافت. در سال ۱۳۹۳ حامد کرزی رئیس جمهور پیشین افغانستان مبارزه بر ضد مواد مخدر را یکی اولویت‌های حکومت اعلام کرد و کشت، تولید و قاچاق این مواد را ممنوع اعلام کرد.
در طول یک‌ونیم دهۀ گذشته چندین نهاد مشغول مبارزه با مواد مخدر در افغانستان بودند، ولی اکنون کار به جایی رسیده افغانستان حدود ۹۰ درصد تریاک جهان را تولید می‌کند. دفتر مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد در افغانستان، معینیت مبارزه با مواد مخدر وزارت داخله، وزارت صحت عامه و وزارت زراعت نهادهایی اند که در مبارزه با مواد مخدر در افغانستان دخیل اند و وزارت مبارزه با مواد مخدر مسؤولیت رهبری و هماهنگی فعالیت‌های مربوط را به عهده دارد.
بنا به گزارش بازرس خاص امریکا در افغانستان، امریکا مبلغ ۷ ملیارد و ۶۰۰ ملیون دالر را الی سال ۲۰۱۴ صرف مبارزه با مواد مخدر در افغانستان نموده و با وجود مصارف گزاف مبارزۀ حکومت، در تمامی ابعاد (جلوگیری از کشت کوکنار، جلوگیری از تولید تریاک، مبارزه با تجارت مواد مخدر، جلوگیری از اعتیاد به مواد مخدر و درمان معتادین) موفق نبوده است، چیزیکه مقام‌های حکومت افغانستان نیز آنرا می‌پذیرد. سرور دانش معاون دوم ریاست جمهوری در ماه سرطان گفته بود که تلاش‌های حکومت در راستای مبارزه با مواد مخدر تاکنون نتیجۀ مطلوب نداده است.
ناکامی در مبارزه با مواد مخدر و موجودیت مافیای مواد مخدر باعث بالا رفتن گراف جرایم، مخصوصا جرایم سازمان‌یافته و سنگین نیز شده است.
چرا مبارزه با مواد مخدر موفق نیست؟
امریکا و متحدین این کشور در زمان ورود به افغانستان مدعی بودند که “تروریزم” و مواد مخدر با هم رابطه دارد و برای از میان بردن “تروریزم” باید مانع تولید مواد مخدر در این کشور شد. اما این سوال هنوز بی‌جواب است که چرا تولید تریاک در افغانستان از سال ۲۰۰۱ تا کنون چنین سیر صعودی داشته است؟
هرچند افزایش کشت و قاچاق مواد مخدر در بیش از یک‌ونیم دهۀ گذشته، به عامل خاص منحصر نمی‌گردد؛ بلکه مجموعه‌ای از عوامل و زمینه‌های خارجی و داخلی در آن شریک است؛ ولی مهم‌ترین آن فقدان ارادۀ جدی بین‌المللی و داخلی در مبارزۀ صادقانه با مواد مخدر می‌باشد.
نفوذ، قدرت و نقش اشخاص و عناصر مربوط به باندهای مافیای داخلی، منطقوی و بین‌المللی مواد مخدر و در عین حال میزان بلند فساد اداری در کشور نیز از اساسی‌ترین عوامل ناکامی مبارزه با پدیدۀ مواد مخدر به شمار می‌رود.
وجود ناامنی‌ها و جنگ در افغانستان در حالیکه ۴۰ درصد خاک افغانستان تحت کنترول مخالفین مسلح دولت است، نبود یک حکومت قوی و مورد حمایت مردم، دست مخالفین مسلح دولت در کشت و تولید مواد مخدر در ولایات ناامن، وجود تقاضا به خصوص در کشورهای غربی و غیره نیز عواملی اند که مبارزه با مواد مخدر را به چالش کشیده است.
تلاش‌های منطقوی برای مبارزه با مواد مخدر
تجارت مواد مخدر در جهان، بعد از تجارت نفت و اسلحه بزرگ‌ترین رقم را در دادوستد بین‌المللی تشکیل می‌دهد. بر طبق آمار UNODC از مجموع ۷۰ ملیارد دالر عاید مواد مخدر افغانستان تنها ۲ ملیارد دالر آن، نصیب دهقانان شده و ۶۶ ملیارد دالر آن به جیب قاچاقچیان و مافیای بین‌المللی مواد مخدر در خارج از افغانستان رفته است.
مواد مخدری که در افغانستان تولید می‌شود از طریق کشورهای همسایه به اروپا و سایر کشورهای جهان قاچاق می‌شود. به همین دلیل، کشورهای همسایه افغانستان همواره از ناکامی مبارزه با مواد مخدر در این کشور انتقاد کرده‌اند. درحالیکه این کار بدون کمک مقامات دولتی در کشورهایی که این مواد از آنها می‌گذرد با قاچاقچیان و مافیای مواد مخدر، ممکن نیست. بنابراین، موجودیت مافیای مواد مخدر و مسیر باز ترانزیت مواد مخدر به نحوی زمینه برای کشت کوکنار در افغانستان را فراهم کرده است، در حالیکه کاهش تقاضا به مواد مخدر در بازارهای جهانی و منطقوی، نقش اساسی در موفقیت مبارزه با مواد مخدر در افغانستان دارد.
براساس گزارشی که محمد بشارت طاهرزاده ملک، نمایندۀ ارشد پاکستان در کنفرانس اخیر ارائه کرد، بیش از ۶.۷ میلیون نفر تنها در این کشور معتاد به مواد مخدر هستند که افغانستان نیازمندی بیشتر آنان را مرفوع می‌کند.
اگر کشورهای همسایه و منطقه حساب‌های بانکی قاچاقبران را مسدود کنند و از فروش داروها و مواد کیمیاوی که در پروسس هیروئین استفاده می‌شود، به افغانستان جلوگیری شود، تا حدی زیادی روی موفقیت مبارزه با مواد مخدر تاثیر خواهد داشت.
باوجود اینکه در راه مبارزه با مواد مخدر تردیدها و چالش‌های زیادی وجود دارد و مبارزۀ بیش از یک‌ونیم دهۀ گذشته با مصرف ملیاردها دالر دال بر همین حقیقت است، ولی با آن هم تلاش اخیر برای ایجاد یک استراتیژی مشترک، یکی از راه‌حل‌های این مشکل است و اگر ارادۀ قوی و جدی وجود داشته باشد، ممکن موفقیت‌هایی نیز در این زمینه دیده شود.
پایان