وضعیت سکتور صحت و دسترسی به خدمات صحی در افغانستان
ضياءالاسلام شيرانی / مرکز مطالعات استراتيژيک و منطقوی
پس از تاسیس سازمان جهانی صحت در ۶ اپریل سال ۱۹۴۸م، هفتم اپریل به عنوان روز جهانی صحت در اکثر کشورهای جهان به عنوان فرصتی به منظور جلب توجه جهان به موضوع صحت گرامی‌داشت می‌شود و افغانستان نیز از سال‌ها به این‌سو این روز را تجلیل می‌کند.
روز جهانی صحت امسال در افغانستان تحت شعار «پوشش صحی همگانی: همه کس در همه جا» در حالی تجلیل گردید که بربنیاد آمار سازمان جهانی صحت (WHO) حدود ۴۰ درصد افغان‌ها بدیل مشکلات کوناگون از دسترسی به خدمات صحی محروم اند.
در حالیکه پس از سال ۲۰۰۱م میلیاردها دالر از کمک‌های جهانی به افغانستان سرازیر شد، شفاخانه‌ها و مراکز صحی دولتی و خصوصی در مرکز و ولایات کشور ایجاد گردید؛ اما هنوز هم مردم افغانستان با چالش‌های جدی در عرصۀ خدمات صحی روبرو اند و بیشتر شان ناگزیر برای تداوی امراض شان به کشورهای دیگر، بخصوص پاکستان و هند سفر می‌کنند.
وضعیت سکتور صحی در افغانستان، واقعات روبه افزایش بیماری‌های مختلف و مشکلات و چالش‌های موجود در عرصۀ سکتور صحی در افغانستان، موضوعاتی اند که در این تحلیل روی آن بحث صورت گرفته است.
خدمات صحی در افغانستان
از تأسیس نخسین مرکز[1] در عرصۀ سکتور صحی در افغانستان حدود ۹۵ سال می‌گذرد؛ اما با گذشت نزدیک به یک قرن هنوز هم افغانستان در ردیف کشورهای قرار دارد که در آن از هر ۱۰۰۰ کودک نوزاد ۹۱ تن آنها جان‌های شان را از دست می‌دهند. مهم‌ترین دلیل این عقب‌مانده‌گی تجاوزهای خارجی‌ها برخاک افغانستان و تداوم جنگ در کشور می‌باشد.
پس از سقوط رژیم طالبان دولت افغانستان میلیاردها دالر کمک‌های جهانی را به دست آورد و در کنار سایر عرصه‌ها، بخش سکتور صحی نیز مورد توجه قرار گرفت. چنانچه در سال ۱۳۶۹ هـ‌ش در سرتاسر افغانستان ۱۴۳ مرکز اساسی صحی، ۲۵۰۴ داکتر و ۵۵۷ فارمسست وجود داشت؛ ولی این رقم پس از سال ۱۳۸۱ هـ‌ش در طول یک‌ونیم دهۀ گذشته چند برابر افزایش یافته است.
نظر به آمار ادارۀ احصائیۀ مرکزي در سال ۱۳۹۵هـ ش در سرتاسر افغانستان به تعداد ۱۷۰ باب شفاخانۀ دولتی و ۳۸۸ باب شفاخانۀ خصوصی وجود داشت. همچنان در این سال حدود ۴۱۷ مرکز صحی جامع، ۹۲۳ مرکز صحی اساسی و ۸۳۳ مرکز صحی فرعی فعال بود.[2]
براساس اظهارات دکتور فیروزالدین فیروز در مراسم تجلیل از روز جهانی صحت (۱۸ حمل ۱۳۹۷هـ ش)، با وجود مشکلات مختلف، پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ی در راستای بهبود عرضۀ خدمات صحی صورت گرفته است. وی گفت که نظر به آمار وزارت صحت عامه در سال ۲۰۱۵م با پیمودن فاصلۀ یک ساعت پیاده‌روی ۶۰ درصد و با فاصلۀ دو ساعت پیاده‌روی ۹۰ درصد مردم افغانستان به خدمات صحی دسترسی پیدا کرده‌اند، در حالیکه این رقم درسال ۲۰۰۲م تنها ۹ درصد بود. آقای فیروز همچنان افزود که در سال ۲۰۰۲م از هر ۱۰۰ هزار مادر ۱۶۰۰ تن آنها جان‌های شان را از دست می‌دادند، اما در سال ۲۰۱۵ این رقم به ۳۹۶ تن کاهش یافت و مرگ‌ومیر اطفال زیر سن پنج سال نیز از ۲۵۷ به ۵۵ تن در هر ۱۰۰۰ تولد زنده کاهش یافته است.
با در نظرداشت این ارقام، پس از سال ۲۰۰۱م در کل وضعیت سکتور صحی افغانستان از یک وضعیت غیرقابل قبول به حالت بهتر شدن در حرکت بوده است، اما با گذشت یک‌ونیم دهه هنوز هم در یک مقایسه بین‌المللی در سطح پایین قرار دارد، هنوز هم شفاخانه‌ها و لابراتوار‌های طبی افغانستان برای ضرورت‌های مردم جوابگو نیستند و به همین دلیل سالانه ده‌ها هزار تن به هدف تداوی امراض‌شان راهی کشورهای دیگر می‌شوند.
افزایش واقعات امراض مختلف
افغان‌ها در حال حاضر از یک‌سو با بیماری‌هایی روبرو اند که در سایر کشورها به آسانی قابل تداوی می‌باشد، اما برای مردم افغانستان به بیماری‌های مرگباری تبدیل شده است و از سوی دیگر واقعات امراض خطرناک و کشنده مانند ایدز و سرطان نیز روبه افزایش است. هزاران تن از این بیماران به دلیل عدم توانایی رفتن به خارج از کشور برای تداوی امراض شان، زنده‌گی شان را از دست می‌دهند.
توبرکلوز: توبرکلوز از جمله امراض ساری قابل تداوی است که نظر به آمار وزارت صحت عامۀ افغانستان در ۳۴ ولایت کشور حدود ۲۳۵۵ مرکز صحی خدمات تداوی توبرکلوز را نیز عرضه می‌کند؛ اما با این حال همه‌ساله هزاران تن به اثر بیماری توبرکلوز جان‌های شان را از دست می‌دهند.
نظر به آمار سازمان جهانی صحت، سالانه ۶۱ هزار تن در افغانستان به این بیماری قابل تداوی، مبتلا می‌شوند که به علت نبود خدمات صحی معیاری ۱۲ هزار تن آنان جان‌های شان را از دست می‌دهند.
ایدز (HIV): ایدز یا ویروس (HIV) نیز از جمله بیماری‌های خطرناکی می‌باشد که آمار افراد مبتلا بر آن در افغانستان رو به افزایش است. بر اساس معلومات وزارت صحت عامۀ افغانستان در حال حاضر به صورت تخمینی حدود ۷۵۰۰ نفر مبتلا به این ویروس در افغانستان ثبت گردیده‌اند که به علت کمبود خدمات صحی به تداوی همه این‌ها رسیده‌گی کرده نمی‌تواند و به همین دلیل این رقم سال به سال رو به افزایش است.
سرطان: سرطان که از جمله امراض غیرساری می‌باشد نیز از جمله بیماری‌های است که واقعات آن به گفتۀ وزارت صحت عامه افغانستان، رو به افزایش است. فیروزالدین فیروز، وزیر صحت عامۀ افغانستان در دومین مجمع عمومی بنیاد مجادله علیه سرطان (۱۲ حمل ۱۳۹۷هـ ش) اظهار داشت که روزانه ۶۰ مریض در مرکز کنترول سرطان تداوی می‌شود و در یک سال گذشته تنها ۱۳۰۰ مریض مبتلا به سرطان تداوی شده‌اند.
این در حالی است که نظر به آمار سازمان جهانی صحت سالانه نزدیک به ۲۰ هزار واقعۀ سرطان در افغانستان تشخیص می‌شود که از این میان ۱۵ هزار تن آنها به علت نبود امکانات و خدمات صحی، جان‌هایشان را از دست می‌دهند. با آنکه مقام‌های وزارت صحت عامۀ افغانستان از آمار دقیق افراد مبتلا به مرض سرطان چیزی نمی‌گویند؛ اما تاکید می‌کنند که نظر به پیشبینی‌ها رقم افراد مبتلا به مرض سرطان تا ۱۰ سال دیگر ۵۰ درصد افزایش خواهد یافت.
مشکلات موجود در عرصۀ سکتور صحی
- کمبود بودجه: نبود بودجۀ کافى، يکى از چالش‌هاى عمدۀ سکتور صحی در افغانستان می‌باشد. چنانچه هفتۀ گذشته (۱۸ حمل ۱۳۹۷هـ ش) فیروزالدین فیروز وزیر صحت عامۀ افغانستان نیز در نشست گرامی‌داشت از روز جهانی صحت، کمبود بودجه را یکی از چالش‌های مهم سکتور صحی افغانستان عنوان نمود و گفت که در حال حاضر در افغانستان سالانه مبلغ پنج دالر برای هر فرد جهت دریافت خدمات صحی اختصاص داده شده است. مبلغ مذکور نسبت به دیگر کشورهای جهان مبلغ اندکی بوده و برای اینکه مشکلات موجود در سکتور صحت افغانستان حل گردد، نیاز به بودجۀ بیشتر است.
- کیفیت پائین خدمات صحی: در حالیکه پس از سال ۲۰۰۱م در افغانستان عرصۀ خدمات صحی از نظر کمیت نسبت به سال‌های قبل، بگونۀ قابل ملاحظه پیشرفت کرده است، ولی برعکس کیفیت پائین در این عرصه چالشی برزگی به مردم افغانستان بوده است. کمبود داکتران مسلکی، نبود تجهیزات طبی و کارگیری از دواهای بی‌کیفیت از جمله مشکلات اصلی مراکز صحی در افغانستان به شمار می‌رود.
- فساد اداری: موجودیت فساد اداری، مانند دیگر بخش‌ها سکتور صحی افغانستان را نیز زیر سایۀ خود درآورده است. به دلیل موجودیت فساد از یک‌سو دواهای بی‌کیفیت وارد کشور می‌شود و از سوی دیگر همین دواها توسط اشخاص غیرمسلکی به دسترس مردم قرار می‌گیرد که بیشتر شان حتی مجوز قانونی هم ندارند و یا هم از مجوزهای جعلی استفاده می‌کنند. این وضعیت بیشتر در قریه‌ها و مناطق دوردست در جریان است. در کل، فساد اداری بر فعالیت‌های دواخانه‌ها و شفاخانه‌های خصوصی و نیز در این بخش بر پروسۀ نظارت به‌گونه مستقیم تاثیر منفی کرده است.
- کمبود داکتران زن: موضوع داکتران زن یکی دیگر از مشکلات جدی در عرصۀ سکتور صحی در افغانستان می‌باشد. در حال حاضر در ۳۴ ولایت افغانستان، ولایاتی نیز وجود دارد که در آن هیچ داکتر زن وجود ندارد. فیروزالدین فیروز، وزیر صحت عامۀ افغانستان در کنفراس شورای صحی اظهار داشت که در حال حاضر در ولایت‌های نورستان، پکتیکا، زابل و ارزگان هیچ داکتر زن وجود ندارد. به همین دلیل این وضعیت در مناطق دور دست کشور اکثرا به جان باختن مادر و یا هم نوزاد می‌انجامد.
پایان
[1] “مدیریت مستقل طبیه” نخستین مرکز عصری بود که در زمان سلطنت شاه امان الله خان در سال ۱۳۰۲ هـ ش در افغانستان تأسیس گردید. این مرکز در سال ۱۳۱۳هـ ش به “ریاست مستقل صحیه” و در سال ۱۳۲۴هـ ش به “وزارت صحیه” تبدیل شد.
[2] سالنامۀ احصائیوی ۱۳۹۵ هـ ش، نشر شده توسط ادارۀ مرکزی احصائیه.