افغانستان و وضعیت مبارزه با مواد مخدر
مشکل مواد مخدر یک چالش جهانی است و در جهان کشوری وجود ندارد که از تبعات منفی این پدیدۀ شوم در امان باشد. قاچاق مواد مخدر در کنار بحران هسته‌ای، بحران جمعیت و بحران محیط زیست، چهارمین بحران جهانی است و طبق بعضی از آمار‌ها، تعداد معتادان در سراسر جهان به بیش از 250 ملیون نفر می‌رسد. از آنجا که بیشترین اعتیاد در میان نسل جوان یعنی قوای فعال کشور‌ها دیده می‌شود، تاثیرات منفی اقتصادی آن نیز برای بشریت فاجعه‌بار است.
در افغانستان هرچند آمار دقیقی از میزان معتادان به این مادۀ مرگ‌آفرین وجود ندارد، اما بعضی از آمار حاکی از آن است که در کشور ما نیز بیش از یک ملیون معتاد وجود دارد که بخشی از آنها را زنان تشکیل می‌دهد.
افغانستان در جهان به عنوان بزرگترین تولید کنندۀ مواد مخدر مطرح است و رابطه میان افغانستان و تریاک، به قرن‌ها قبل برمی‌گردد؛ اما در طول سه دهه، این کشور تولید کنندۀ بخش بزرگی از تریاک در جهان بوده است.
تولید مواد مخدر در افغانستان 2001-2015
دلیل گسترش کشت‌زار‌های تریاک در افغانستان به عوامل متعدد رابطه دارد، اما مهمترین آنها را می‌توان چنین فهرست نمود:
- جنگ و ناامنی طولانی‌مدت در این کشور؛
- نبود یک حکومت مرکزی قوی و مورد حمایت مردم؛
- وجود مافیای مواد مخدر، متشکل از مافیای داخلی، منطقوی و بین‌المللی؛
- وجود تقاضا، به خصوص در کشور‌های غربی؛
- خاک و هوای مناسب برای رشد این گیاه.
خیلی‌ها به این باور اند که حکومت افغانستان در مبارزه علیه مواد مخدر فاقد اراده و تصمیم است، اما در این رابطه نقش مهم‌تر را باید نیروهای خارجی به عهده می‌گرفتند که چنین نکردند و به شکل سوال‌برانگیزی حضور آنان در رشد تولید کوکنار در افغانستان موثر افتاد.
بعد از ورود نیروهای خارجی به افغانستان، تولید مواد مخدر رشدی صعودی داشت که در سال 2007 به حد ریکارد 8200 تن رسید.
جدول الف: رشد صعودی تولید مواد مخدر
از سال 2010 اراضی کشت کوکنار افزایش یافت، زیرا از این سال نیروهای خارجی از طریق هوا پاشیدن موادی را که به کشت تریاک زیان می‌رسانید روی مزارع کوکنار شدت بخشیدند. طبق آمار وزارت مبارزه با مواد مخدر در سال 2011 تولید تریاک به 5800 تن کاهش یافت. در 2012 ساحۀ کشت کوکنار به 154000 هکتار رسید، اما بازهم به دلیل بیماری‌های گیاهی تولید تریاک به 3700 تن کاهش یافت. کاهش تولید موجب بلند رفتن قیمت تریاک در سطح جهانی شد. دهقانان هم برای اینکه کاهش تولید را جبران کنند، زمین‌های زیر کشت را افزایش دادند که در نتیجه میزان تولید تریاک درسال 2013 مجددا به 5500 تن افزایش یافت.
در سال 2014 میزان اراضی زیر کشت کوکنار به 250 هزار هکتار رسیده و کشت این گیاه در بعضی از ولایت‌هایی که قبلا از بین رفته بود، دوباره از سر گرفته شد که موجب رشد تولید به میزان 6400 تن گردید.
جدول ب: تولید مواد مخدر از 2011 الی 2015
اما آماری که امسال (2015) به نشر رسیده، امیدوار کننده است. با وجود ناامنی‌های گسترده، هم ساحۀ تحت کشت به میزان 19 درصد کاهش یافته و هم میزان حاصل به دلیل وضع نامساعد هوا و بیماری‌های گیاهی 48 درصد کاهش یافته و به میزان 3300 تن رسیده است؛[1] اما با توجه به تجربۀ گذشته، می‌توان پیشبینی کرد که قیمت تریاک در بازار جهانی افزایش خواهد یافت و سال 2016 بازهم شاهد ازدیاد تولید خواهیم بود.
نارکو تروریزم (تریاک تروریزم)
بعضی از مقامات امریکایی ادعا کرده‌اند که به این دلیل باید نیروهای خود را در افغانستان نگهدارند، تا از مبدل شدن افغانستان به (نارکو ستیت) یا دولت مواد مخدر جلوگیری شود. امریکا و متحدین این کشور در زمان ورود به افغانستان مدعی بودند که “تروریزم” و مواد مخدر با هم رابطه دارد. از آنجایی که “تروریزم” از عاید به دست آمده از مواد مخدر در افغانستان تغذیه می‌کند، برای از میان بردن “تروریزم” باید مانع تولید مواد مخدر در این کشور شد.
سوال اصلی این است که اگر نیروهای خارجی برای از میان بردن (نارکو تروریزم) به افغانستان آمده بودند، پس چرا در این کار توفیق نیافتند درحالیکه در طول چهارده سال گذشته، بیشترین فعالیت‌های نظامی این نیروها در ولایاتی متمرکز بود که بیشترین تریاک در آن تولید می‌شد؟
هرچند افزایش کشت و قاچاق مواد مخدر در بیش از یک دهۀ گذشته، به عامل خاص منحصر نمی‌گردد؛ بلکه مجموعه‌ای از عوامل و زمینه‌های خارجی و داخلی در آن شریک است؛ ولی مهمترین آن فقدان ارادۀ جدی بین‌المللی و داخلی در مبارزۀ صادقانه با مواد مخدر می‌باشد. یکی از دلایل اساسی آن نفوذ، قدرت و نقش اشخاص و عناصری مربوط به باندهای مافیایی مواد مخدر است. اعترافات برخی از بالاترین مقامات حکومتی و نیز گزارش‌های افشاگرانۀ برخی از رسانه‌های مستقل خارجی شواهد و دلایل متقنی را در این ارتباط ارائه می‌دارند.
جامعۀ بین‌المللی و حکومت افغانستان مدعی اند که میزان افزایش کشت مواد مخدر و قاچاق آن با ناامنی و جنگ در کشور، ارتباط مستقیم دارد و بنابر آمار آنان، ولایات ناامن بیش از سایر ولایات درگیر کشت و قاچاق مواد مخدر می‌باشند. بدون شک این موضوع در گسترش و افزایش کشت و قاچاق مواد مخدر اثرگذار می‌باشد، اما متاسفانه این ادعا به عنوان پوشاندن ناکامی‌ها در روند مبارزه با مواد مخدر به کار گرفته می‌شود. زیرا پس از سال 2002 تا چند سال در بیشتر مناطقی که کوکنار کشت می‌شد، امنیت تامین بود و دلیل افزایش کشت کوکنار این بود که باندهای قاچاق و مافیای مواد مخدر بر خلاف سال‌های قبل از 2001، بسیار سازمان یافته‌تر عمل می‌نمودند.[2] اگر قبل از سال 2001 دامنۀ فعالیت باندهای قاچاق مواد مخدر محدود بود، در سال‌های پسین این باندها به شبکه‌های مافیایی بین‌المللی و منطقه‌ای وصل شدند.
خاک مساعد برای کشت گیاه مرگ
طبق آمار‌های سازمان مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل متحد، در افغانستان از هر هکتار زمین به صورت اوسط 56 کیلوگرام تریاک به دست می‌آید در حالیکه تولید تریاک در مثلث طلایی شامل کشور‌های میانمار، تایلند و لائوس در جنوب آسیا، فی هکتار 15 کیلو گرام است.
به گزارش UNODC شاهدانه (دانه‌ای که از آن چرس یا حشیش به دست می‌آید) در کشور‌های دیگر هم کشت می‌شود، اما میزان حاصل‌دهی آن در افغانستان شگفت‌آور است. این گیاه در افغانستان در هر هکتار 145 کیلوگرام حاصل می‌دهد، در حالیکه در مراکش از یک هکتار فقط چهل کیلوگرام حاصل به دست می‌آید. به همین دلیل، افغانستان بزرگترین تولید کنندۀ چرس در جهان هم به شمار می‌رود.
از جانب دیگر، مشکلات دهقان در کشت محصولات مجاز مانند گندم و سایر مواد غذایی، موجب می‌شود تا دهقانان به کشت کوکنار روی آورند. بلند بودن قیمت کود کیماوی، ادویۀ ضد آفات زراعتی و غیره، موجب می‌شود تا کشت این محصولات در بسیاری موارد گران تمام شود و عاید حاصل یک هکتار کوکنار چندین برابر عاید گندم باشد.
عایدات مواد مخدر در افغانستان
بر طبق گزارش دفتر مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد (UNODC) از سال 2001 تا 2010 میلادی به ارزش 70 ملیارد دالر مواد مخدر، در افغانستان تولید شده است؛ اما سوال این است که از این پول هنگفت، بهرۀ افغانستان و به خصوص دهقانان چقدر بوده است؟
بر طبق این گزارش UNODC از مجموع 70 ملیارد دالر فقط 2 ملیارد دالر آن، نصیب دهقانان شده و 66 ملیارد دالر آن به جیب قاچاق‌چیان و مافیای بین‌المللی مواد مخدر در خارج از افغانستان رفته است. این اداره معتقد است که از این میزان مبلغ 200 ملیون دالر (سالانه 20 ملیون دالر) به مخالفین مسلح حکومت افغانستان تعلق گرفته است.
فساد اداری و مبارزه با مواد مخدر
بنا به گزارش بازرس خاص امریکا در افغانستان، در طول چهارده سال گذشته امریکا مبلغ 7 ملیارد و 600 ملیون دالر را صرف مبارزه با مواد مخدر در افغانستان نموده است.[3] اگر این آمار درست باشد، پس به وضاحت دیده می‌شود که امریکا در مبارزه با مواد مخدر در مجموع سه ونیم برابر بیش از عاید دهقانان از کشت کوکنار را هزینه نموده و نتیجه‌ای نیز به دست نیاورده است.
در کشورهایی چون افغانستان که توسط “حکومت‌های ناکام” اداره می‌شوند، مصرف پول در جهت مبارزه با مواد مخدر فقط می‌تواند کمک به مقامات فاسد دولتی باشد و دهقان از آن بهره نمی‌برد. در کمک ادعایی امریکا در کار مبارزه با مواد مخدر نیز مشخص نیست که این پول هنگفت چگونه در مبارزه با مواد مخدر به مصرف رسیده، اما آنچه مشخص است این است که دهقان از آن بهره‌ای نبرده است.
نقش کشور‌های مصرف کنندۀ غربی در جهت کاهش مصرف مواد مخدر در کشور‌های خودشان می‌تواند نقش مهم در کاهش تقاضا و در نتیجه کاهش تولید در کشور‌های تولید کننده داشته باشد. مبارزه فقط در کشور تولید کننده نمی‌تواند به نتیجۀ مطلوب برسد؛ زیرا اگر بنا بر هر دلیلی در تولید کاهش به عمل آید، این کاهش با صعود قیمت در بازار نمایان می‌گردد و مشوقی برای تولید در سال بعد خواهد شد. بنابراین باید در کشور‌های مصرف‌کننده نیز مبارزۀ جدی با مصرف مواد مخدر صورت گیرد.
و در نهایت به میان آمدن یک حکومت با کفایت و مسؤول و مسلط بر سراسر افغانستان می‌تواند راه‌حل این مشکل باشد. این کار فقط در صورتی ممکن است که در افغانستان صلح برقرار گردد. بنابراین کاهش تولید مواد مخدر در افغانستان مانند هر برنامه، در انتظار صلح بوده و تا آن زمان افغانستان همچنان در صدر کشور‌های تولید کنندۀ مواد مخدر باقی خواهد ماند.
پایان
[1] See online: https://www.unodc.org/documents/cropmonitoring/Afghanistan/Afg_Executive_summary_2015_final.pdf
[2] See online: http://dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id=127447
[3] See online: https://www.sigar.mil/pdf/Special%20Projects/SIGAR-15-10-SP.pdf