افغانستان–ازبکستان و روابط رو به گسترش
وزیر امور خارجۀ ازبکستان در رأس یک هئیت عالی‌‌ربتۀ آن کشور، روز دوشنبه (۴ دلو ۱۳۹۵ هـ ش) به یک سفر رسمی دو روزه به کابل آمد. هئیت ازبکستانی دیدارهایی با رئیس جمهور غنی و سایر مقامهای افغان داشت و در عرصه‌های مختلف پنج توافقنامۀ همکاری‌های دوجانبه نیز میان دو کشور به امضاء رسید.
از جمله کشورهای آسیای میانه، ازبکستان قدرتمندترین همسایۀ افغانستان به شمار می‌رود که با افغانستان روابط و مشترکات زیادی دارد؛ ولی نظر به سایر کشورهای آسیای میانه روابط دو کشور در گذشته کم‌رنگ بوده و در دوره‌های مختلف وضعیت‌های گونه‌گون داشته اند.
پس از کنفرانس بُن و ایجاد حکومت جدید در افغانستان گرچند روابط میان دو کشور تا حدی بهبود یافت، ولی نظر به کشورهای دیگر آسیای میانه، روابط آنچنانی نداشته اند. با این هم، پس ایجاد حکومت وحدت ملی مقامهای دو کشور برای تقویت همکاری‌های دوجانبه در تلاش بهبود بیشتر روابط باهم دیگر اند.
در این تحلیل بر پیشینۀ روابط دو کشور، نیازها و فرصت‌های همکاری میان دو کشور، اهمیت امضای توافقنامه‌های تازۀ دوجانبه و موضوعات دیگر، پرداخته شده است.
پیشینۀ روابط کابل- تاشکند
ازبکستان با داشتن ۱۳۷ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان یکی از همسایه‌های شمالی این کشور می‌باشد که بیش از ۳۰ ملیون تن نفوس دارد و یکی از پرجمعیت‌ترین کشور در آسیای مرکزی محسوب می‌شود. آغاز روابط افغانستان با این کشور به زمانی برمی‌گردد که هر دو کشور یک منطقۀ واحد محسوب می‌شد و شهر سمرقند تحت سلطۀ امپراطوری احمدشاه ابدالی بود.
زمانی هم افغانستان و ازبکستان دو کشوری بودند که حکومت‌های کمونیستی در آن‌ها حاکمیت داشتند. در آن زمان هر دو کشور در عرصه‌های مختلف (فرهنگ، سیاست، تحصیلات، تجارت و غیره) از روابط خوبی برخوردار بودند.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی، ازبکستان به استقلال دست یافت و افغانستان از نخستین کشورهایی بود که استقلال ازبکستان را به رسمیت شناخت و پس از یک سال، در زمان ریاست جمهوری استاد برهان الدین ربانی سفارت افغانستان در ازبکستان نیز رسما گشایش یافت.
در دروان جنگ‌های داخلی ازبکستان از طریق همکاری با برخی گروه‌های درگیر جنگ در افغانستان، با جریانات در این کشور رابطه داشت. جنرال دوستم ازبک‌تبار افغان که یکی از طرف‌های اصلی درگیر در جنگ‌های داخلی به شمار می‌آمد و در سمت شمال افغانستان مناطقی زیادی را در دست داشت، آن زمان از همکاری ازبکستان برخوردار بود. در آن زمان ازبکستان برعلاوۀ رونق قاچاق مواد مخدر، اسلحه و تجهیزات نظامی خویش را نیز در افغانستان به فروش می‌رساند.
پس از سقوط کابل به دست طالبان، ازبکستان از یک‌سو مرز خود با افغانستان را بست و دولت طالبان را به رسمیت نشناخت و از سوی دیگر برای پایان دادن به جنگ‌های داخلی در افغانستان به ایجاد «گروه شش به علاوه دو»[۱] در سال ۱۹۹۷ میلادی اقدام کرد که تا حادثۀ یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ وجود داشت، ولی نتیجۀ مطلوبی را در پی نداشت.
روابط کابل- تاشکند پس از سال ۲۰۰۱
با سرنگونی رژیم طالبان و ایجاد دولت جدید در افغانستان، روابط دو کشور از سر گرفته شد و سفارت این کشور در افغانستان گشایش یافت. در این مدت دولت افغانستان در عرصه‌های مختلف برای گسترش روابط اقتصادی و تجارتی با ازبکستان، قراردادهایی نیز امضاء نمود. بر بنیاد این قرارداد‌ها ازبکستان موافقت کرد تا با افغانستان در عرصه‌های ترانزیت، برق، جاده‌سازی، زراعت و غیره کمک کند.
از جمله پروژه‌های بزرگ می‌توان اتصال شبکۀ برق ازبکستان به کابل و احداث اولین راه آهن افغانستان که از شهر ترمذ ازبکستان به بندر حیرتان و شهر مزارشریف امتداد یافته است، نام برد. افغانستان نظر به دیگر کشورهای همسایۀ خویش، در سال‌های ۱۳۹۱، ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ هـ ش بیشترین برق را از کشور ازبکستان وارد کرده است.[۲]
با این همه، روابط میان این دو کشور در مقایسه با روابط افغانستان با سایر کشورهای آسیای مرکزی تیره‌تر بوده و برای بهبود آن نیز تلاش‌های جدی صورت نگرفت.
با روی کار آمدن حکومت وحدت ملی در افغانستان، ازبکستان از جمله کشورهای بود که در حلقۀ اول سیاست خارجی رییس جمهور غنی قرار گرفت و رئیس جمهور بر گسترش روابط افغانستان با این کشور برای بهبود اقتصاد، ترانزیت و غیره تاکید داشت.
رئیس جمهور غنی ازبکستان را یک راه نزدیک و مهم برای اتصال افغانستان به چین و روسیه در نظر داشت. از این‌رو حکومت وحدت ملی در یک اقدام بی‌سابقه، توانست تا از طریق خط آهن با عبور از کشورهای قزاقستان و ازبکستان، افغانستان را به چین وصل نماید و اولین قطار باربری چین در ماه سنبلۀ سال ۱۳۹۵ هـ ش از شهر «هایمن» در ولایت «جیانگسوی» چین حرکت کرد و با عبور از کشورهای قزاقستان و ازبکستان به بندر «حیرتان» رسید و در برگشت صادرات افغانستان را نیز به کشور چین انتقال نمود.
در کنار این، حکومت وحدت ملی در عرصه‌های مختلف دیگر چون افزایش ۱۰ درصدی برق وارداتی ازبکستان به افغانستان، خریداری گندم، گسترش ترانزیت، تجارت و غیره، قراردادهایی با این کشور امضاء کرد که تا اندازه‌ی افغانستان را از محدویت‌ها در انتقال کالاهای تجارتی و واردات به کشور، از قیود کشورهای دیگر آزاد ساخت.
نیازها و فرصت‌های روابط با ازبکستان
- ترانزیت و تجارت: پس از سال ۲۰۰۱، ازبکستان یکی از مسیرهای مهم تدارکاتی نیروهای بین‌المللی در افغانستان بود و حدود ۷۰ درصد مواد سوخت این نیروها از همین راه وارد افغانستان می‌شد که از همین‌رو این کشور بیشتر از هر زمان دیگر از اهمیت خاصی برخوردار شد.
نیازها و فرصت‌های اقتصادی، اهمیت بیشتر برای دو کشور دارد. افغانستان که یک کشور محاط به خشکه می‌باشد، برای حمل و نقل اموال تجارتی خویش به راه‌های ترانزیتی و ارتباطی کشورهای دیگر به خصوص کشورهای همسایه نیاز دارد. در شرایط فعلی میزان تجارت سالانۀ افغانستان با ازبکستان به ۳۵۰ میلیون دالر می‌رسد،[۳] ولی اگر برای بهبود روابط و تقویت همکاری‌ها میان دو کشور تلاش صورت گیرد، بدون شک شاهد افزایش میزان تجارت دوجانبه خواهیم بود. از جانب دیگر ازبکستان نیز محاط به خشکه است و افغانستان دروازۀ خوبی برای وصل شدن این کشور به دریا به شمار می‌رود.
- مبارزه با گروه‌های تندرو و قاچاق مواد مخدر: گروهای تندرو (حرکت اسلامی ازبکستان به رهبری طاهر یلداش و جمعه نمنگانی) که در زمان حاکمیت طالبان وارد خاک افغانستان شد، با تلاش‌های فراوانی موفق نشدند تا فعالیت‌های خویش را در خاک ازبکستان گسترش دهند و بالاخره به خاک افغانستان و پاکستان پناه آوردند. مبارزه با مواد مخدر نیز یکی دیگر از نیازهای دو کشور می‌باشد که بدون همکاری‌های نزدیک دوجانبه، موفق‌تر نخواهد بود.
- مشترکات مختلف: گذشته از همسایه بودن افغانستان و ازبکستان، مردم این دو کشور دارای مشترکات دینی، فرهنگی، قومی و تاریخی اند. هر دو کشور منافع مشترکی نیز دارند و با توجه به همین مشترکات هر دو کشور نیازمند روابط نزدیک هستند.
- تغییر در سیاست خارجی ازبکستان: پس از درگذشت اسلام‌کریموف و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف در ازبکستان، تغییری در سیاست خارجی این کشور رونما گردید. رئیس جمهور جدید این کشور خواهان بهبود روابط با کشورهای منطقه به خصوص افغانستان است و این تحول یکی از فرصت‌ها برای گسترش روابط دو کشور به شمار می‌رود.
توافقنامه‌های تازه میان دو کشور
در سفر اخیر عبدالعزیز کاملوف وزیر خارجۀ ازبکستان به کابل، مقامهای دو کشور در عرصه‌های گونه‌گون پنج توافقنامۀ همکاری را امضاء نمودند. این توافقنامه‌ها در عرصه‌های مبارزه علیه قاچاق مواد مخدر، تفاهم همکاری میان وزارتهای خارجۀ دو کشور، انکشاف همکاری در بخش زیربناهای ترانسپورتی و سایر پروژهها و ایجاد کمیسیون مشترک امنیتی و پلان عمل (نقشۀ راه همکاری میان دو کشور) به امضا رسید.[۴] به هدف توسعۀ تجارت میان دو کشور “خانه تجارتی افغانستان – ازبکستان” در کابل گشایش یافت و قراردادهای دیگر در عرصۀ خریداری امبولانس‌ها و ادویه، وسایل برقی و ساختمانی نیز امضاء گردید.
امضای این تفاهمنامهها یک فصل جدید در روابط کابل-تاشکند به حساب می‌آید و از لحاظ اقتصادی نیز از اهمیت بیشتری برخوردار می‌باشد، چون افغانستان برای ازبکستان حیثیت یک پُل برای رسیدن به جنوب آسیا دارد و برعکس ازبکستان برای افغانستان یک راه نزدیک است تا به چین و روسیه وصل شود.
از سوی دیگر امضای این توافقنامه‌ها نشانگر از بین رفتن هراس حکومت ازبکستان که پس از سال ۲۰۱۴ میلادی از چگونگی وضعیت افغانستان با این کشور وجود داشت، نیز است و اکنون عقد این توافقنامه‌ها و دعوت رسمی شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان برای سفر رئیس جمهور غنی به آن کشور، نشان می‌دهد که ازبکستان علاقمند روابط همه‌جانبه با افغانستان است.
پایان
[۱] Wikipedia” Six plus Two Group on Afghanistan” https://en.wikipedia.org/wiki/Six_plus_Two_Group_on_Afghanistan
[۲] «افغانستان په تېره یوه‌نیمه لسیزه کې»، گزارش تحقیقی و تحلیلی مرکز مطالعات استراتیژیک و منطقوی در مورد وضعیت یک‌ونیم دهۀ گذشته، بخش انرژی، صفحه: ۲۷۲، سال چاپ: ۱۳۹۵ هـ ش.
[۳] اتاق تجارت و صنایع افغانستان، «امضای تفاهم‌نامۀ ایجاد خانۀ تجارتی افغانستان – ازبکستان»:
http://www.acci.org.af/da/component/content/article/38-news/1048-n.html