روزه و سیستم دفاعی و ایمنی بدن بر ضد عفونت و بیماری های ساری – علم چه می گوید؟

داکتر معز الاسلام، عزت فارس

استاد مشارک در تغذیۀ درمانی و رژیم غذایی

ترجمه از عربی: مومن حکیمی

انسان در برابر دشمنی سرکش

مبالغه نکرده ایم اگر بگوییم بحرانی که جهان امروز از آن می گذرد، لحظات تاریخی و حتی نقطۀ انعطاف در سیر تاریخ بشریت معاصر خواهد بود؛ لحظاتی که مثل و مانندی در صفحات تاریخ معاصر نداشته است. ویروس کرونا که نام علمی آن  (SARS)-COV2 است و باعث بیماری COVID-19 می شود جهان را در مقابل چالش بزرگی قرار داده و تمام مردم را مجبور ساخته است که به شکل دسته جمعی با تلاش های تب آلود در راستای جلوگیری ازین ویروس کشنده بشتابند و از آثار ویرانکن آن جلوگیری نمایند. زیرا کرونا دشمن سرکشی است که چشم از دیدن جسم آن عاجز است، اما آثار ویرانگر آن بر سیر زندگی، اقتصاد و اجتماع از دید هیچ کسی پنهان نمانده است.

اینک با نزدیک شدن ماه رمضان المبارک دعوا هایی از اینجا و آنجا در رابطه به تأثیرات منفی گرفتن روزه بالای سیستم دفاعی وجود به گوش می رسد. این دعوا ها که به اباحت افطار عمومی در ماه رمضانی حکم می کند مشعر برآن است که رمضان از توان سیستم دفاعی بدن می کاهد و خطر سرایت این ویروس خطرناک را افزایش می دهد و گویا این مصیبتی را که در آن دست و پا می زنیم، بزرگتر می سازد.

از آنجایی که این دعوا به جانب فقهی، شرعی و عبادتی زندگی ما مسلمانان مربوط می شود، نمی توان این دعوا ها را به این سادگی پذیرفته و در برابر آن تسلیم شویم، مگر در موجودیت دلیل علمی قطعی که مستلزم تعطیل این شعیرۀ بزرگ و این عبادت جلیل القدر باشد. این عبادتی است که همۀ مسلمین با اشتیاق و علاقۀ زیاد یک سال تمام را انتظار آن می نشینند. همچنان نقض این دعوا ها خواستار تقدیم دلایل علمی است که ضرر روزه بر مقاومت بدن را نفی نماید.

با توجه به مجموع مطالعات و تحقیقات علمی ارزشمندی که در مجله های علمی مشهور و قابل اعتماد منتشر شده و موضوع رابطۀ سیستم دفاعی بدن با انواع روزه را (که رمضان نیز تحت آن شامل است) مورد بحث قرار می دهد، درمی یابیم که این مطالعات ارتباط روزه با سیستم دفاعی بدن را از جوانب مختلف مورد بحث قرار داده است که خلاصۀ آنرا در سطور ذیل خدمت تان تقدیم می کنیم:

تحقیقات انجام یافته

تحقیقات علمی که در مورد تأثیر روزۀ ماه رمضان بر افراد صحت مند و بیماران بالغ صورت گرفته، مهم ترین آن همان تحقیقاتی بود که در سال 2009 انجام دادم که نتایج آن در مجلۀ تحقیقات غذایی سال 2012م نشر گردید. درین تحقیقات که تأثیر احتمالی روزه در ماه رمضان را مورد بررسی قرار می داد، بالای پنجاه نفر از ذکور و اناث که بالغ بوده و از صحت کامل برخوردار بودند، اجراء گردید. نتایج این تحقیقات نشان داد که روزۀ رمضان هیچ تأثیر منفی نداشته و هیچ نوع تغییری در سیستم دفاعی افراد رخ نداده بود.[1]

نتایج حاصلۀ ازین تحقیقات با تحقیقات دیگری مورد تقویت بیشتر قرا گرفت که بالای 120 نفر داوطلبان صحت مند صورت گرفت. این تحقیقات بالای شاخصه های وظیفوی سیستم محافظتی و ایمنی بدن انجام یافت و نتیجۀ که ازین تحقیقات بدست آمد این بود که روزۀ ماه رمضان هیچ تأثیر منفی و نتائج مضر بر توانمندی سیستم محافظتی و دفاعی بدن در ادای وظایفش نداشته است. [2]

در تحقیقات سومی که مشابه همین تحقیقات بود و بالای 21 نفر صورت گرفت، نتایج حاصله از آن هیچ نوع تأثیر منفی روزۀ رمضان را بر نوتروفیل ها و کرویات سفید خون از نوع Neutrophils که مسئول حمایت و حفاظت بدن از سرایت میکروب ها و به خصوص باکتریا می باشد، نشان نمی داد.[3]

و در نتیجۀ تراکم مطالعات علمی در مورد تأثیر روزه ماه رمضان بر سیستم دفاعی و ایمنی بدن، بازخوانی و مراجعۀ 45 مطالعات علمی قوی، صورت گرفت و مراجعات و تجدید نظر این مجموعۀ بزرگ تحقیقات علمی نشان داد که روزۀ رمضان هیچ تأثیر منفی بر شاخصه های سیستم دفاعی و ایمنی نزد افراد صحت مند نداشته و هیچ ارتباطی با افزایش سرایت بیماری و بروز اضطراب در سیستم دفاعی ندارد. همچنان تحقیقات علمی نشان داد که تغیرات در سیستم ایمنی که همراه با رمضان به وجود می آید خیلی ها اندک بوده و به مجرد پایان یافتن ماه رمضان برطرف می گردد. همچنان مراجعۀ علمی که صورت گرفت، ثابت ساخت که روزۀ رمضان هیچ تأثیر منفی بالای بیماران که از نفس تنگی و مشکل تنفسی رنج می برند، نداشته است.[4]

اگر حالت با بیماران به این گونه است، با صحتمندانی که از هیچ گونه مشکل تنفسی و ایمونولوژیک شکایت ندارند چگونه خواهد بود؟

روزه باعث تقویت سیستم دفاعی بدن می گردد

در تحلیل و مراجعۀ دیگری که در رابطه با انواع روزه های دیگری – غیر از رمضان- صورت گرفته بود، دریافتیم که روزۀ فاصله دار و سایر اشکال آن، که کاهش کالوری غذایی را به دنبال دارد، تأثیر مثبت و قوی در بهتر شدن پاسخ گویی ایمنی، حمایت از خطر مصاب شدن به امراض خود ایمنی Autoimmune diseases و جلوگیری از حالت پیری زود رس و جلوگیری از پیری سیستم دفاعی داشته است. همچنان این تحقیقات نشان می دهد که روزه توان از بین بردن حجرات پیر و تلف شده را داشته و جریان از بین بردن و تولید حجرۀ جدید و فعال را سریع تر می سازد.[5]

شاید مهم ترین تحقیقاتی که در مورد «رابطۀ روزه با سیستم دفاعی» صورت گرفت همان است که در مورد تأثیر روزۀ ماه رمضان بالای میکانیزم عمل آنتی اکسیدان ها و مبارزه با التهاب صورت گرفت. از نظر علمی ثابت است که افزایش این عوامل از جمله چیز هایی است که سیستم دفاعی را ضعیف ساخته و خطر اصابت به میکروب و ویروس را افزایش می دهد. گروه تحقیقاتی ما به جمع آوری راپور هایی از 12 تحقیقات علمی و تحلیل آن اقدام کردند (این تحقیقات شامل 311 نفر روزه دار بالغ می گردید) که موضوع تأثیر روزۀ رمضان بر عوامل اکسیداسیون و التهاب را مورد مطالعه قرار می داد. نتایج تحلیل، کاهش قابل لمس در شاخص های اکسیداسیون و التهاب را در نهایت رمضان نشان می داد. و این نتیجه، نقش رمضان را در فعال سازی سیستم دفاعی و افزایش توانمندی آن را در مبارزه با سرایت مرض به نمایش گذاشته و ادعای احتمال ضعیف شدن سیستم ایمنی و احتمال افزایش زمینۀ اصابت به امراض را غلط ثابت می سازد.[6]

در تحقیق اخیری که در مورد تأثیر رمضان بر بیان جینی Gene expression که بالای فرایند تنظیم کنندۀ عملیۀ جلوگیری از اکسداسیون و التهاب صورت گرفته و حدود شصت نفر بالغ شامل این تحقیق شدند، نتایج نشان داد که روزۀ رمضان از توانمندی خیلی قوی در افزایش بیان جینی بالای جین های TFAM, SOD2, Nrf2 داشته است. این افزایش در مستوای خیلی بلندی صورت گرفته و به ترتیب مستوای 90.5%, 54.1% 411.5%، افزایش نسبت به قبل از رمضان را نشان می داد. این نتایج از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا توان روزۀ رمضان را در وقایه از حالت سترس اکسیدی و التهاب ثابت می سازد و این دو حالت مسئول تضعیف سیستم دفاعی بدن و کاستن از توانایی آن در مقابله با سرایت بیماری می باشد.[7]

روزه از میزان سرایت بیماری ها میکاهد

تحقیقات دیگر که به هدف امتحان تأثیر روزه ماه رمضان بر توانایی جسم در مقابل سرایت باکتریاهای پاتوژن یا بیمار کننده و به صورت دقیق همان که سبب بیماری سل رئوی می شود و به نام Mycobacterium tuberculosis یاد می گردد، صورت گرفت و طی آن نمونه های خون سی نفر روزه دار معاینه گردید. درنتیجه آشکار گردید که روزه ماه رمضان فرصت سرایت بیماری را کاهش داده و مقاومت جسم در برابر این بیماری را می افزاید و این عملیه را از خلال افزایش تعداد حجرات (درشت‌خوارها) ماکروفاژ Macrophages انجام می دهد. همچنان این تحقیقات ثابت ساخت که روزه تأثیر جدی روی زیاد شدن افراز مرکب انترفيرون-گاما  Interferon (INF)-Gamma دارد که در تحریک میکانیزم سیستم ایمنی بدن و مقاومت در برابر سرایت میکروب ها هم از نوع باکتریایی و  هم از نوع ویروسی نقش فعال دارد.[8]

در تحقیقات شبیه آن که روی حیوانات آزمایشگاه صورت گرفت، نتایج نشان داد که روزه ی فاصله دار ( نفلی) باعث افزایش توانمندی سیستم ایمنی و دفاعی وجود در مقابله با باکتریای بیمار کننده از نوع Salmonella typhimurium می شود که عامل تایفاید یا تب محرقه است.[9]

تحقیقات در رابطه با رابطۀ روزه با تقویت سیستم دفاعی وجود تنها روی انسان های صحتمند منحصر نماند، بلکه این تحقیقات در ماه رمضان روی یک تعداد مسلمانانی صورت گرفت که از نقصان در سیستم ایمنی (ایدز) رنج می بردند و مصاب به ویروس Human Immunodeficiency Virus (HIV هستند. نتایج تحقیقات روی این بیماران مسلمان نشان داد که روزه هیچ تأثیر منفی روی توانایی سیستم دفاعی شان نگذاشته بود[10]

اگر حالت انسانی که به مرض علاج ناپذیری در سیستم دفاعی وجودش گرفتار است، چنین باشد، پس کسانی که از صحت کامل برخوردارند، چه تأثیری بالای شان خواهد داشت.

تأثیرات درمانی روزه از نظر پژوهشگران غربی

با نظر داشت اهمیت روزه با اشکال مختلف آن و تأثیر صحی آن در جوانب مختلف، تعداد زیادی از پژوهشگران غربی به مطالعۀ گونه های مختلف روزه و از جوانب مختلف پرداخته و تأثیر آنرا روی سیستم دفاعی مورد مطالعه قرار دادند. از جملۀ این تحقیقات علمی که بالای انسان صورت گرفت و تأثیر روزه گرفتن با انواع مختلف آن را مانند روزۀ فاصله دار Intermittent Fasting، خوردن مقید به زمن Time-Restricted Feeding (TRF) ، روزه گرفتن روز های نوبتی Alternate-Day Fasting، و پرهیز مشابه با روزه Fasting-Mimicking Diet.مورد امتحان قرار داد، در یکی از تحقیقات که شیوۀ «خوردن مقید به زمان» در آن بکار رفته بود (و شباهت به روزۀ رمضان داشته و روزۀ رمضان یکی از انواع آن شمرده می شود) و بالای چهل نفر رضا کاران جوان، بزرگسال و خوردسال انجام یافت، نتایج آن نشان داد که این گونۀ روزه قدرت زیادی در تقلیل حالت التهاب دارد که از طریق جلوگیری از افزایش حجره های دارای طبیعت کشنده یا Natural Killer Cells (NKC) انجام می دهد. همچنان این تحقیقات ثابت ساخت که روزه بیشترین توان را در وقایه از امراض مربوط به پیری دارد.[11]

تجارب روی حیوانات دیگر

بعضی تحقیقاتی که روی حیوانات صورت گرفت و آنرا برای مدت سی روز مطابق روزۀ فاصله دار خوراک دادند و علاوه بر آن مرکبات التهاب زا و زهری به نام ( (Lipopolysaccharides LPP  در وجودش تزریق کردند. نتایج این تحقیقات موجودیت تأثیرات خوبی را در حیواناتی نشان داد که تحت نظام روزۀ فاصله دار قرار گرفته بودند. این حیوانات مقاومت بهتری در مقابل عوامل التهابی که توسط مادۀ LPP تحریک می شود، از خود نشان دادند. همچنان این روزۀ متقطع برای مدت سی روز، قدرت فوق العادۀ در حفاظت از سلول های دماغ از تلف شدن و ضعف یاد داشت را از خود نشان داد که ممکن است این مادۀ زهری ایجاد نماید.[12]

همچنان تحقیقات روی حیوانی دیگری نشان داد که روزۀ متقطع تأثیر خوبی در امر جلوگیری از تغییرات منفی و جلوگیری از ارتفاع شاخصه های التهاب نزد حیواناتی داشته که به بیماری مولتیپل اسکلروزیس Multiple Sclerosis (MS) مصاب بودند. این نوع بیماری از جملۀ امراض سیستم دفاعی وجود به حساب می رود که در اثر آن سیستم دفاعی بدن، خود بیمار را مورد هجوم قرار می دهد. این حالت نشان دهندۀ تأثیرات مثبت روزۀ فاصله دار روی بیمارانی است که به Multiple Sclerosis (MS) و سایر بیماری های سیستم دفاعی بدن مصاب هستند.[13]

در تحقیقات دیگری- که شبیه تجربۀ قبلی بود- و بر نمونۀ حیوانی بیماری مولتیپل اسکلروزیس صورت گرفت، نتایج آن نشان داد که روزه توان ایجاد تغیر در محتوای میکروبی امعاء را دارد که فکر می کنند نقشی در بروز امراض مربوط به دفاع ذاتی مانند مولتیپل اسکلروزیس دارد. زیرا روزه در بهتر سازی محتوای میکروبی امعاء و کاستن از عوامل التهاب که باعث همان مرض می شود، نقش فعال دارد.[14]

در تحقیقات که روی حیوانات صورت گرفت، نتایج آن نشان داد که روزۀ فاصله دار نقش بارزی در بهتر شدن استجابت سیستم دفاعی نزد حیوانات دارد که از خلال بیشتر شدن افراز مادۀ انترفيرون-گاما  INF-Gammaصورت می گیرد. این ماده مقاومت بدن در مقابل بیماری ها را افزایش می دهد و به صورت مشخص در همان بخش دماغ که به نام هیپوکامپ  Hippocampus یاد می شود و حجرات دماغی را از تلف شدن و پیری حمایت می کند و به حیث عامل وقایه از امراضی مانند تشنجات عصبی، سکتۀ دماغی و بیماریهای عصبی دجنراتیف Neurodegenerative diseases مانند زهایمر، خرفت عقل، لرزه کردن اعضا و غیر می شود [15]

در تحقیقات دیگری که روی حیوانات صورت گرفت، در وجود حیوان مادۀ زهری Carbon Tetrachloride(CCl4) کاربن تترا کلوراید تزریق گردید. بعد از آن حیوان مذکور تحت روزۀ متقطع (روزانه دوازده ساعت) و برای سی روز قرار داده شد. نتایج این تحقیق نشان داد که روزه توان زیادی در بهتر ساختن سیستم دفاعی، میتابولیزم و کاهش اثرات مادۀ زهری داشت که باعث بیماری استرس اکسیداتیف Oxidative stress در حیوان می شود. این تأثیر در حیوانی که تحت روزۀ متقطع قرار گرفت نمایان بود.[16]

در همین نمونه که شبیه روزۀ ماه رمضان بالای حیوانات آزمایشی صورت گرفت، معلوم گردید که روزه تأثیر خوبی بر بهتر سازی شاخصه های ایمنی و بهتر شدن جریان انتقال دهنده های عصبی در حیوانات تحت تجربه داشته است. [17]

چالش حقیقی

قبل از آنکه سخنان خود را خاتمه بخشیم، قابل تذکر است که سخن از روزۀ ماه رمضان هیچ وقتی جدا از عادات و شیوه های رفتاری اجتماعی و غذایی نبوده و همراه با ماه مبارک رمضان یک جا بوده است. ماه مبارک رمضان تنها ماه روزه نیست، بلکه ماه عبادت دستجمی با تمام معنای کلمه نیز می باشد و اجتماع مردم در نماز های تراویح و دسترخوان های افطار از اذهان هیچ کدام ما غایب نمی باشد. شاید و حتی اکیداً بزرگ ترین چالشی که در برابر جوامع ما در خلال ماه مبارک رمضان قرار دارد، همین است، نه تأثیر منفی روزه بر سیستم دفاعی بدن که بی پایگی آن در روشنی تجارب علمی ثابت گردید. چالش حقیقی در همین سلوکیات و رفتار های اجتماعی است که شاید مصدر سرایت مرضی باشد که بار ها از آن سخن گفته ایم. همچنان غذایی که در ماه رمضان صرف می شود و بیشتر آن شکر و چربی ها است، باعث تضعیف سیستم ایمنی و دفاعی بدن گردیده و از توانمندی این سیستم در برابر ویروس می کاهد. بنابرین لازم است که متوجۀ حفظ توازن در غذای خود بوده و بیشتر از ترکاری، میوه های تازه، میوه های خشک، و مغزباب استفاده کنیم که مالامال از ویتامین ها و منرال ها بوده و سیستم دفاعی وجود را تقویت می کند.

همچنان لازم است اشاره کنم که روزه داران باید از جاهایی که ازدحام بوده و امکان سرایت مرض در آن است، خود داری کنند و به دوری کردن ازیکی دیگر التزام داشته باشند تا این خطر را از خود دفع نمایند. با تأکید باید گفت که: بین تأثیرات فردی روزه از یک جانب و عادات و رفتار های اجتماعی همراه با ماه رمضان در جانب دیگر فرق قایل شویم.

خلاصه

این خلاصه و عرض کوتاهی از مشهور ترین تحقیقات علمی ای بود که در مورد تأثیرات انواع مختلف روزه انجام یافته و روزۀ ماه مبارک رمضان از آن جمله می باشد. درین تحقیقات، که بر انسان و حیوان انجام یافته، تأثیر روزه بر پاسخگویی ایمنی یا Immune response و سیستم دفاعی و ایمنی بدن مورد بررسی قرار گرفته است. تمام نتایج نشان می دهد که روزه قوی ترین تأثیر را بر مقاومت بدن در برابر تمام انواع جراثیم، می گذارد و هیچ کدام ازین تجارب حاکی از تأثیرات منفی روزه بر سیستم دفاعی و ایمنی بدن نیست و این سخنان مدعیان دروغین علم را باطل می سازد که روزه تأثیرات احتمالی منفی بر سیستم دفاعی داشته و ممکن است بر شدت انتشار و تأثیر ویروس كورونا (COVID-19)بر سیستم دفاعی بدن بیافزاید.

اما با وجود آن باید توجه داشته باشیم که از ناحیۀ علمی هیچ یک ازین مطالعات و تحقیقات تأثیر روزۀ ماه مبارک رمضان را بر ویروس کورونا (SARS)-COV2 که باعث بیماری COVID-19، می شود، مورد مطالعه و تجربه قرار نداده است. لذا این مطالعات و تحقیقات که فوقاً ذکر شد بالای بیماران و مصابین به ویروس کورونا تعمیم و تطبیق شده نمی توند. درین حالت همان ا صل شرعی باقی می ماند که کسانی که بیمار اند از گرفتن روزه معاف می باشند.

“أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ ۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۚ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ ۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ ۚ وَأَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَّكُمْ ۖ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ” (البقرة / 184)

[ در ] روزهايى چند [ روزه بگيريد ] ; پس هر كه از شما بيمار يا در سفر باشد [ به تعداد روزه هاى فوت شده ] از روزهاى ديگر [ را روزه بگيرد ]  و بر آنان كه روزه گرفتن طاقت فرساست ، طعام دادن به يك نيازمند [ به جاى هر روز ] كفاره آن است . و هر كه به خواست خودش افزون بر كفاره واجب ، بر طعام نيازمند بيفزايد ، برايش بهتر است و روزه گرفتن [ هر چند دشوار و سخت باشد ] اگر [ فضيلت و ثوابش را ] بدانيد براى شما بهتر است

در خاتمه قابل تذکر می دانم که آنچه گفتیم فصلی از کتاب ضخیمی می باشد که از فواید رمضان و فضایل آن سخن می گوید. و در سیاق فواید و نتایج مثبت روزۀ رمضان و به خصوص در جوانب صحی آن بحث هایی شامل می باشد که اخیراً در مشهور ترین مجلات جهانی مانند:

British Journal of Nutrition/Cambridge[18]

) European Journal of Nutrition/Springer-Nature، [19]

IDF/Diabetes Research and Clinical Practice)[20]

به نشر رسیده است. بزرگترین قضیۀ که این تحقیقات در پیش روی ما می گذارد، اینست که کمال نعمت و تمام و منت در همین دین حنیف و در کتاب رب العالمین است که می فرماید:

“وَأَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ “

و آخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمین.

و در اخیر از دوستانم هر یک دکتور هیثم جهرمی از دانشگاه خلیج عربی در بحرین، دکتور محمد غالب و استاد محمد مدکور از بخش لابراتوار های طبی در دانشگاه شارقه تشکر می کنم که این مقاله را مطالعه نموده و ملاحظات ارزشمندی بر آن افزودند هم چنان از دکتور حامد الله خلایله استاد زبان عربی در وزارت تربیه و تعلیم اردنی تشکر می کنم که از نگاه لغوی آنرا مورد تدقیق قرار دادند.

======================================================================

منابع

[1] . Faris et al. “Intermittent fasting during Ramadan attenuates proinflammatory cytokines and immune cells in healthy subjects.” Nutrition Research 32.12 (2012): 947-955.
https://www.sciencedirect.com/…/artic…/pii/S0271531712001820

[2] . Latifynia A., et al. “Circulating immune complex during Ramadan.” Journal of Ayub Medical College Abbottabad 19.2 (2007): 15-18.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18183711

[3] Latifynia, A., et al. “Effect of Ramadan on neutrophil’s respiratory burst (innate immunity) and circulating immune complex.” J Ayub Med Coll Abbottabad 20.3 (2008): 128-31.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19610537

[4] Adawi, Mohammad, et al. “Ramadan fasting exerts immunomodulatory effects: Insights from a systematic review.” Frontiers in immunology 8 (2017): 1144.
https://www.frontiersin.org/articles/…/fimmu.2017.01144/full

[5] Choi, In Young, Changhan Lee, and Valter D. Longo. “Nutrition and fasting-mimicking diets in the prevention and treatment of autoimmune diseases and immunosenescence.” Molecular and cellular endocrinology 455 (2017): 4-12.
https://www.sciencedirect.com/…/artic…/pii/S0303720717300552

[6] . Faris, et al. “Impact of diurnal intermittent fasting during Ramadan on inflammatory and oxidative stress markers in healthy people: Systematic review and meta-analysis.” Journal of Nutrition & Intermediary Metabolism 15 (2019): 18-26.
https://www.sciencedirect.com/…/artic…/pii/S2352385918300744

[7] . Madkour, Mohamed I., et al. “Ramadan diurnal intermittent fasting modulates SOD2, TFAM, Nrf2, and sirtuins (SIRT1, SIRT3) gene expressions in subjects with overweight and obesity.” diabetes research and clinical practice 155 (2019): 107801. https://www.sciencedirect.com/…/artic…/pii/S0168822719302177

[8] . Lahdimawan, Ardik, et al. “Effect of Ramadan fasting on the ability of serum, PBMC and macrophages from healthy subjects to kill M. tuberculosis.” IOSR Journal of Pharmacy and Biological Sciences (IOSR-JPBS) 9.1 (2014): 24-9.
https://www.semanticscholar.org/…/f2c915a812175e2f362c53d5d…

[9] . Campos-Rodríguez, Rafael, et al. “Intermittent fasting favored the resolution of Salmonella typhimurium infection in middle-aged BALB/c mice.” Age 38.1 (2016): 13. https://link.springer.com/article/10.1007/s11357-016-9876-3

[10] . Yakasai, Ahmed M., et al. “Once-daily antiretroviral therapy among treatment-experienced Muslim patients fasting for the month of Ramadan.” Tropical doctor 41.4 (2011): 233-235. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1258/td.2011.110130

[11] Gasmi, Maha, et al. “Time-restricted feeding influences immune responses without compromising muscle performance in older men.” Nutrition 51 (2018): 29-37. https://www.sciencedirect.com/…/artic…/pii/S0899900718300364

[12] . Vasconcelos, Andrea R., et al. “Intermittent fasting attenuates lipopolysaccharide-induced neuroinflammation and memory impairment.” Journal of Neuroinflammation 11.1 (2014): 85. https://link.springer.com/article/10.1186/1742-2094-11-85

[13] Kafami, Laya, et al. “Intermittent feeding attenuates clinical course of experimental autoimmune encephalomyelitis in C57BL/6 mice.” Avicenna Journal of Medical biotechnology 2.1 (2010): 47. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/…/articles/P…/pdf/AJMB-2-47.pdf

[14] . Cignarella, Francesca, et al. “Intermittent fasting confers protection in CNS autoimmunity by altering the gut microbiota.” Cell metabolism 27.6 (2018): 1222-1235. https://www.sciencedirect.com/…/artic…/pii/S1550413118303139

[15] Lee, Jaewon, et al. “Interferon‐γ is up‐regulated in the hippocampus in response to intermittent fasting and protects hippocampal neurons against excitotoxicity.” Journal of neuroscience research 83.8 (2006): 1552-1557. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/jnr.20831

[16] . Sadek, K. M., and E. A. Saleh. “Fasting ameliorates metabolism, immunity, and oxidative stress in carbon tetrachloride-intoxicated rats.” Human & experimental toxicology 33.12 (2014): 1277-1283.
https://journals.sagepub.com/…/full/10.1177/0960327114527629

[17] Shawky, S., et al. “Effect of intermittent fasting on brain neurotransmitters, neutrophils phagocytic activity, and histopathological finding in some organs in rats.” Int J Res Stud Biosci 3 (2015): 38-45.
https://www.semanticscholar.org/…/f561ba0099f5f4f4c4d99eda2…

[18] . Faris MAIE,Jahrami, Haitham A., Joud Alsibai, and Asma A. Obaideen. “Impact of Ramadan diurnal intermittent fasting on the metabolic syndrome components in healthy, non-athletic Muslim people aged over 15 years: a systematic review and meta-analysis.” British Journal of Nutrition 123.1 (2020): 1-22.
https://www.cambridge.org/…/390F52CFFD34278113368A64787DC14A

[19] . Jahrami, Haitham A. Faris MAIE, et al. “A systematic review, meta-analysis, and meta-regression of the impact of diurnal intermittent fasting during Ramadan on body weight in healthy subjects aged 16 years and above.” European Journal of Nutrition (2020): 1-26.
https://link.springer.com/article/10.1007/s00394-020-02216-1

[20] . Madkour, Mohamed I., et al. “Effect of Ramadan diurnal fasting on visceral adiposity and serum adipokines in overweight and obese individuals.” Diabetes research and clinical practice 153 (2019): 166-175.