د افغانستان اسلامي امارت او تاجکستان اړیکو ته کتنه
لیکنه: د ستراتېژیکو او سیمهییزو څېړنو مرکز (CSRS)
یادونه: د دغه تحلیل د پي ډي اېف فایل لپاره دلته کېک وکړئ.
___________________________________________________________________
په دې ګڼه کې لولئ:
- د افغانستان اسلامي امارت او تاجکستان اړیکو ته کتنه
- په ۱۹۹۰م لسیزه کې د اسلامي امارت او تاجکستان ترمنځ اړیکې
- د جمهوري نظام پر مهال د اسلامي امارت په اړه د تاجکستان نظر
- په افغانستان کې د حاکمیت له ترلاسه کولو وروسته د اسلامي امارت او تاجکستان تر منځ اړیکي
- د یو بل لپاره د دواړو هیوادونو اقتصادي ليوالتياوې
- پايله
- سرچینې
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
سریزه
تاجکستان د افغانستان یو له شمالي ګاونډیو څخه دی چې ۱۳۵۷ کیلومتره ګډه پوله لري. د دواړو هېوادونو ترمنځ د ګډې پولې اوږدوالی په عمده توګه د امو سیند په واسطه پوښل شوی او د دواړو هېوادونو ترمنځ د طبیعي پولې په توګه گڼل کیږی. په تاریخي لحاظ د افغانستان او تاجکستان اوسنۍ سیمې د استعماري قوتونو له خوا د اسلامي سیمو له ویشلو، مخکې یو واحد وجود درلود. همدارنګه په دواړو هېوادونو کې مېشت خلک د قوم، ژبې، مذهب او کلتور له اړخه مشترک دي. وروسته له دې چې د روسېې په شمال کې استعماري قوتونه او د برتانوي هند په جنوب کې دې سیمې ته ننوتل او د زاړه خراسان د ځمکو تر منځ استعماري پولې جوړې شوې، افغانستان او تاجکستان چې دواړه په تاریخي خراسان پورې اړوند وو جلا شول. د شوروي اتحاد په جوړیدو او له شوروي سره د منځنۍ اسیا د سیمو له رسمي الحاق سره، تاجکستان د افغانستان په ګاونډ کې د شوروي اتحاد د جمهوریت په توګه رامنځته شو. د شوروي اتحاد له ړنګېدو او د تاجکستان له خپلواکۍ سره په۱۹۹۲م کال کې د دواړو لورو ترمنځ رسمي اړیکې پیل شوې، خو په افغانستان کې د کورنیو جګړو او د جګړې د یوه لوري د ملاتړ له امله د دواړو هېوادونو اړیکو یو بل شکل غوره کړ. له ۲۰۰۱ م کال وروسته او په افغانستان کې د امریکا په ملاتړ د جمهوري نظام له رامنځته کېدو سره تاجکستان هم د نورو هېوادونو په څېر له کابل سره خپلې اړیکې بیا پیل کړې، چې ورځ تر بلې یې تودېدی. د افغانستان او تاجکستان تر منځ د رسمي اړیکو تر څنګ د افغانستان او تاجکستان د اړیکو بل اړخ د اسلامي امارت او تاجکستان تر منځ تعامل دی. نو مهمه پوښتنه دا ده چې د اسلامي امارت او تاجکستان تر منځ څه مخینه لری او په افغانستان کې د اسلامي امارت له بیا تاسیس وروسته د دواړو ترمنځ اړیکې څنګه دي؟ د دې پوښتنې د ځواب لپاره لومړی په ۱۹۹۰م لسیزه کې د دواړو لورو اړیکې څیړل شوي، بیا په افغانستان کې د امارت او جمهوري نظام تر منځ د شل کلنې جګړې په ترڅ کې د اسلامي امارت په وړاندې د تاجکستان نظر څیړل شوی، او بیا د اسلامي امارت د بیا واکمنۍ په دوره کې د دواړو لورو ترمنځ اړیکې څیړل کیږي.
په ۱۹۹۰م لسیزه کې د اسلامي امارت او تاجکستان ترمنځ اړیکې
تاجکستان چې د افغانستان په کورنیو جګړو کې یې د جمعیت ګوند(د افغانستان اسلامي دولت) چې پر بنسټ یې د مجاهدینو حکومت جوړ شو ملاتړ کاوه. د تحریک طالبان په راڅرګندېدو او د هغوی لخوا د کابل په نیولو سره په افغانستان کې د مداخلې نوي پړاو ته داخل شو. لکه څنګه چې د اسلامي امارت له تاسیس سره ټول مجاهدین او نوري ډلې یې پر وړاندې تر یوې چترۍ لاندې راغلل، او بغیر د پنجشېر دره او د بدخشان او تخار ولایت ټولې برخې او د کندز، بغلان، پروان او کاپیسا ولایتونو د ځینو برخو سربېره، تاجکستان هم دی. دا په اسیا مرکزی کې یوازینی هیواد وو چې د اسلامي امارت پر ضد و او د اسلامي امارت د مخالفو ځواکونو مستقیم ملاتړ یې کاوه چې د شمال جبهې په نوم یادیده. له شمالي ټلوالې سره د اسلامي امارت د جګړې په موده کې تاجکستان د شمالي ټلوالې د جبهې د یوازینۍ لارې په توګه کار کاوه او دغې جبهې ته د نورو هېوادونو د مرستو په همغږي کې د مرکزي هېواد په توګه کار کاوه. له همدې امله د اسلامي امارت په لومړۍ دوره کې تاجکستان د منځنۍ اسیا د هېوادونو په منځ کې یوازینی هېواد و چې د اسلامي امارت په مقابل کې و او په مستقیمه توګه د مقابل لوري په څنګ کې ولاړ و.
د جمهوري نظام پر مهال د اسلامي امارت په اړه د تاجکستان نظر
پر افغانستان د امریکا متحده ايالاتو له یرغل او په افغانستان کې د جمهوري نظام له رامنځته کېدو وروسته، چې د امریکا له مستقیم ملاتړ څخه برخمن و، تاجکستان له کابل سره خپلې اړیکې بیا پیل کړې. دغه هیواد له کابل سره د پراخو اړیکو د ټینګولو ترڅنګ له اسلامي امارت سره د مبارزې په موخه له امریکا سره استخباراتي او نظامي همکاري پیل کړه، چې هغه مهال یې له امریکا او افغان حکومت سره چریکي جګړه پیل کړې وه، چې د تېرېدو اجازه یې هم درلوده. د پولې له لارې د امریکايي پوځي الوتکو راتګ د دغه هېواد هوا او د هېواد په شمال کې د اسلامي امارت د مجاهدینو د فعالیتونو په اړه د معلوماتو تبادله وه. تاجکستان چې له اسلامي امارت سره يې د شک او ترديد تاريخ درلود او د امريکا له لوري ورته اسانتياوې برابرې شوې، په منځنۍ اسيا کې د نورو هېوادونو په پرتله امريکا ته د پوځي اډو په برابرولو کې ډېره لېوالتيا وه خو د روسی د فشار له امله لدې کار څخه منصرف شول او د اشغال په لومړیو کلونو کې امريکا ته د افغانستان په اړه د استخباراتي، ترانزيټي او پوځي همکاريو اجازه ورکړه.له اسلامي امارت سره د مبارزې په برخه کې له امریکا سره د تاجکستان همکاري د کلونو په تېرېدو سره له کمه شوه او وروسته له هغه چې د اسلامي امارت ځواکونو د هېواد په شمالي سیمو کې د افغانستان او تاجکستان د سرحدي سیمو ځینې برخې ونیولې او د تاجکستان حکومت ته یې ډاډ ورکړ چې د دوی له سیمې څخه به هیچا ته زیان ونه رسیږي، نو د اسلامي امارت په اړه د تاجکستان د چارواکو نظر بدل شو. له هغه وخت راهیسې د اسلامي امارت په اړه د تاجکستان د حکومت عملي دریځ بدل شوی دی، که څه هم د دغه هیواد په دولتي رسنیو کې د تروریستي ډلې په نوم د لقبونو کارول پریښودل شوی او د اسلامي امارت په اړه د «وسله والې ډلې» اصطلاح وکارول شي. همدا راز د افغانستان په ګاونډیو ولایتونو بدخشان او کندز کې د خپلو ځواکونو د شتون له امله د اسلامي امارت لخوا د ورکړل شوي امنیتي ضمانت په ځواب کې، تاجکستان هم د سیمې د نورو هیوادونو په څیر د اسلامی امارت پر ضد جګړې ته دوام ورکول مناسب نه ګڼل. او په افغانستان کې د جګړې د پای ته رسولو لپاره مذاکرات او سوله غوره انتخاب ګڼلی دی.
په افغانستان کې د حاکمیت له ترلاسه کولو وروسته د اسلامي امارت او تاجکستان تر منځ اړیکي
الف: سیاسي اړیکې
وروسته له دې چې په افغانستان کې اسلامي امارت یو ځل بیا واک ته ورسېد، تاجکستان د لومړۍ دورې په څېر له اسلامي امارت سره هېڅ ډول سیاسي اړیکي ټینګي نه کړي او له همدې امله په سیمه او نړۍ کې یوازینی هېواد و چې د اسلامی امارت شتون یی حتی د دیفکو تر سرحده ونه مانه. د تاجکستان حکومت له اسلامي امارت سره د هر ډول سیاسي اړیکو له ټینګولو څخه د انکار سربیره، د دغه هیواد رسمي دریځ هم د اسلامي امارت په وړاندې دښمن ډوله دی، چې څو ځله یې د ولسمشر او نورو لوړ پوړو چارواکو له خولې اوریدلي شوی دی. د تاجکستان د حکومت چارواکو نه یوازې په نړیوالو حلقو کې بلکې حتی په خپلو داخلی غونډو کې هم تل په خپل ګاونډ کې د اسلامي امارت شتون د خپل ملي امنیت او سیمې لپاره ګواښ ګڼلی دی. د اسلامي امارت په وړاندې د دغه هیواد چلند چې د دغه هیواد د پالیسي او اعلان شویو دریځونو ښکارندویي کوي، د اسلامي امارت د مخالفینو ملاتړ دی. که څه هم د دغه هیواد چارواکو په رسمي توګه د اسلامي امارت له مخالفینو څخه په مستقیمه توګه د ملاتړ خبره رد کړې ده، خو د دوشنبې په ښار کې د اسلامي امارت د ځینو مخالفو څیرو شتون او فعالیت ښيي چې تاجکستان په حقیقت کې له هغوی څخه ملاتړ کوي. د دې تر څنګ چې د تاجکستان ولسمشر په وار وار اعلان کړی چې “تاجکستان به بل داسې حکومت په رسمیت ونه پیژني چې په افغانستان کې د ظلم او جبر له لارې جوړ شوی وي او د افغانانو او په ځانګړې توګه د خپلو ټولو ملي اقلیتونو وضعیت ته په پام کې نه وي”.[i] کله هم تاجکستان سره په پوله د افغانستان په ولایتونو کې د ترهګرو د شتون په اړه اندیښنه یادوی چې تل د اسلامي امارت چارواکو رد کړېده. [ii] حتی د دغه هېواد ولسمشر هم څو ځلې په نړيوالو غونډو کې له افغانستان څخه نورو هېوادونو ته د ناامنۍ د خپرېدو د مخنيوي په موخه، د افغانستان په شاوخوا کې د امنيتي کمربند د جوړېدو وړانديز کړى، چې د لومړي ځل لپاره يې د امنیتي تړون جمعی سازمان په مجازي غونډه کې وړانديز وکړ. [iii] دغه راز دغه هېواد تر اوسه له افغانستان سره د خپلو سرحدي سيمو په شاوخوا کې څو پوځي مانورونه کړي چې دوه ځلې روسي پوځيانو هم پکې برخه اخيستې وه.
په ټولیزه توګه درې عمده مسایل د دې لامل شوي چې تاجکستان د اسلامي امارت په وړاندې منفي او دښمنانه نظر ولري. لومړۍ مسله د افغان دولت په جوړښت کې د تاجک وګړو شتون دی. د تاجکستان د حکومت له نظره د اسلامي امارت په جوړښت کې د تاجک ولس د پام وړ ونډه نه لری. د تاجکستان د چارواکو په وینا د اسلامي امارت په حکومتي جوړښت کې تاجکانو ته د هغوی حقوق نه دي ورکړل شوي چې دوی یې مستحق دي او د دغه هیواد د ولسمشر رسمي دریځ دا دی چې اسلامي امارت له تاجکانو سره د تبعیضي چلند مخ ته وړی او تر هغه وخته پورې چې په افغانستان کې د تاجکانو حقوق او ونډه نه ورکړی شوی، اسلامي امارت به په رسميت نه پیژنی. دویمه مسله په افغانستان کې د تاجکستان د دولت ضد ډلو شتون دی. د تاجکستان حکومت ادعا کوي چې د تاجکستان د حکومت پر ضد ډلې په ځانګړې توګه د (انصارالله) ډله په افغانستان کې مېشته ده او له هغه ځایه د تاجکستان پر ضد ورانکاري فعالیتونه کوي. که څه هم د تاجکستان حکومت په ښکاره توګه ادعا نه ده کړې چې انصارالله له اسلامي امارت سره اړیکي لري، خو د دغه هېواد د چارواکو له دریځ څخه معلومیږي چې دوی په ښکاره په دې تړاو (د انصارالله شتون په افغانستان کې) باور لري. د تاجکستان د حکومت دریمه لویه ستونزه له افغانستان څخه تاجکستان ته د مخدره موادو قاچاق دی. د تاجکستان حکومت ادعا کوي چې تل له افغانستان څخه تاجکستان ته په زیاته اندازه نشه يي توکي قاچاق کېږي او له دغه ناحیی له سختو زیانونو سره مخ ده.
د اسلامي امارت په وړاندې د تاجکستان د حکومت د منفي او دښمنانه چلندونو په مقابل کې د اسلامي امارت چارواکو تل د تاجکستان اندیښنې بې بنسټه او غیر ضروري بللي دي. د اسلامي امارت ویاند په دولتي جوړښت کې د تاجکانو د نه شتون په اړه د تاجکستان نیوکې د افغانستان په کورنیو چارو کې لاسوهنه ګڼلې او تل یې د تاجکستان په ګډون نورو دولتونو ته د دغه ډول لاسوهنو په وړاندې خبرداری ورکړی دی. همدارنګه اسلامي امارت په افغانستان کې د تاجکستان د حکومت د مخالفو ډلو شتون رد کړی او تل یې ټینګار کړی دی چې هیڅ بهرنۍ ترهګره ډله په افغانستان کې شتون نه لري او اسلامي امارت هیچاته اجازه نه ورکوي چې د کوم دولت پر ضد تخریبي فعالیتونه ترسره کړي. د نشه يي توکو د قاچاق په اړه د اسلامي امارت چارواکو د نشه يي توکو د کښت او قاچاق پر وړاندې د مبارزې لپاره خپل کلک هوډ اعلان کړی دی. د دې تر څنګ اسلامي امارت تل په غبرګون کې نسبتاً نرم او سوله ییز دریځ خپل کړی او تل یی بل لوری زغملی او د افغانستان په کورنیو چارو کې د نه لاسوهنې غوښتنه کړې او له تاجکستان سره یې ښو اړیکو ته چمتووالی ښودلی دی. [iv] که څه هم معمولاً ترینګلې سیاسي اړیکې د هیوادونو پر امنیتي اړیکو سختې اغیزې کوي او حتی په ځینو مواردو کې د پوځي نښتو لامل هم ګرځي، خو د یو نیم کال په تیریدو سره چې له تاجکستان جمهوریت سره د اسلامي امارت د ګاونډۍ په توګه تیریږي، پرته له یوې لنډې مودې چې د ۱۴۰۱ ه کال د ثور په میاشت کې د شیرخان بندر ته څېرمه د دواړو لورو ترمنځ پوځي شخړه او د ډزو تبادله وه چې یوازې څلور ساعته یې دوام وکړ،[v] د دواړو غاړو امنیتي وضعیت نسبتاً ارام دی.
له بلې خوا له تاجکستان څخه هم مثبتې نښې لیدل شوي دي. څه موده وړاندې د تاجکستان د بدخشان ولایت مرکز خروغ ښار ته د افغانستان د بهرنیو چارو وزارت د پلاوي د سفر او په هغه ښار کې د افغانستان د کونسلګرۍ د تاسیساتو د لیدنې خبرونه خپاره شول. [vi] وروسته اعلان شو چې د اسلامي امارت رسمي استازو د کونسلګرۍ کنټرول په لاس کې واخیست. خو په دوشنبه کې د افغانستان سفارت لا هم د جمهوریت د دورې د سفیر په واک کې دی او هغه سکرتر چې په دغه سفارت کې د اسلامي امارت له خوا معرفي شوی و، په تاجکستان کې د افغانستان د ټاکل شوي سفیر ظاهر اغبر له خوا رد شو. [vii] که څه هم قونسلګرۍ په رسمي ډول د سفارت یوه برخه ده، خو په دې برخه کې باید وویل شي چې سفارت لا هم د اسلامي امارت د مخالفینو په لاس کې دی، په داسې حال کې چې د خروجي قونسلګرۍ په اصل کې د اسلامي امارت د بهرنیو چارو وزارت تر لارښوونې لاندې فعالیت کوي. که څه هم د تاجکستان حکومت په دې اړه په رسمي ډول څه نه دي ویلي، خو د تاجکستان د حکومت معنوي چوپتیا ښيي، چې دغه هېواد ورو ورو له اسلامي امارت سره د مثبت تعامل پر لور ګامونه اخلي، ځکه له دې مخکې د تاجکستان د ولسمشر په حکم له پولې اخوا بازارونه چې د دواړو هېوادونو ترمنځ موجود وو، پرانستل شول،[viii] چې په عملي توګه د دواړو هېوادونو ترمنځ د اړیکو د عادي کېدو په لور حرکت کوي.
ب: کلتوري اړیکې
سره له دې چې له تاجکستان سره د افغانستان د کلتوري مشترکاتو کره تاریخ او د هغه مذهبي مشترکاتو په اړه دقیق معلومات نشته، خو د درېم هجری قرن د فارسي شعر د پلار (ابو عبدالله جعفر رودکي) د امو سيند په اړه شعرونه چې وايي: ” ریگ آموی و درشتی راه او @ زیر پایم پرنیان آید همی ” د دواړو هېوادونو د ګډ کلتوري تاريخ يوه رښتيني بېلګه ګڼل کېږي. [ix] د تاجکستان له خپلواکۍ وروسته، له افغانستان سره د دغه هېواد فرهنګي اړيکې، د سياسي او اقتصادي اړيکو ترڅنګ خپل لوړ او ټيټوالى لري، که څه هم تاجکستان د اسلامی امارت په لومړۍ دوره کې له افغانستان سره هېڅ ډول اړيکې نه درلود، خو په افغانستان کې د شل کلنې جګړې په ترڅ کې دواړه هېوادونه وتوانېدل چې عادي سیاسي اړیکې جوړې کړي او له دې سره سره د دواړو هېوادونو ترمنځ په رسمي بڼه لیدنې او کتنې او فرهنګي غوښتنې وشوې. او د ګډو فرهنګي او ادبي پروګرامونو تر څنګ په ۲۰۱۳ م کال کې د تاجکستان د کلتور وزارت مرستیال میرعلي دوست یوف د افغانستان د کلتور د وزیر په بلنه دغه هیواد ته راغلی و چې د غزني د اسلامي کلتور د پلازمینې په توګه د غزني په جشن کې ګډون وکړي. [x] تر دې مخکې د افغانستان د اطلاعاتو او کلتور پخوانی وزیر سید مخدوم رهین د تاجکستان د فرهنګ د وزیر په بلنه دغه هېواد ته تللی و. [xi] که څه هم په تاجکستان کې د ۵ زره ۶۱۹ افغان مهاجرینو شتون د دواړو هیوادونو د اتباعو ترمنځ د کلتوري اړیکو په پراختیا کې مهم رول لوبوي[xii]. خو په افغانستان کې د اسلامي امارت د بيا راڅرګندېدو سره د سياسي اړيکو ترڅنګ د دواړو هېوادونو ترمنځ په رسمي بڼه کلتوري اړيکې هم بندې شوې. بايد يادونه وشي چې د تاجکستان کلتوري اړيکې له نورو هېوادونو سره د خپلو سياسي اړيکو له مخې تنظيمېږي او د سياسي اړيکو په تياره کېدو سره به د دغه هېواد کلتوري اړيکې هم په بشپړه توګه بدلیږی. لکه څنګه چې په ۲۰۱۴م کال کې د اسلامي وحدت په کنفرانس کې د ایران د جمهوري ریاست له خوا د تاجکستان د اسلامي غورځنګ د مشر محی الدین کبیري له بلنې وروسته، تاجکستان د غبرګون په ترڅ کې د دوشنبې ښار کې د ایران د کلتوري سلاکار فعالیتونه ودرول شول او د دواړو هیوادونو ترمنځ اړیکې ترینګلې شوې. [xiii]
نن سبا د فرهنګي مسايلو زياتوالي ډېر سياستوال مجبوروي، سره له دې چې ځينې يې د فرهنګي ارزښتونو په پام کې نيولو سره لېوالتيا نه لري، خو مجبور دي چې په بهرنۍ پاليسۍ کې فرهنګي مسايل په خپل ډيپلوماتيک دستګاه کې د ډېرو سياسي کړکېچونو د حل په توګه شامل کړي. [xiv] بې له شکه هغه هېوادونه چې پياوړي فرهنګي قوی ظرفيتونه او وړتیاوی لري په خپل بهرني سياست کې د نړيوالو اړيکو په ډګر کې لوړ او د پام وړ مقام لري. له همدې امله د افغانستان او تاجکستان هر یو هیواد ته لازمه ده چې د خپلو دیني او کلتوري شالیدونو او مشترکاتو څخه په استفادې سره د دواړو هیوادونو ترمنځ د سیاسي اړیکو ټینګولو او د اقتصادي اړیکو پیاوړتیا ته جدي پاملرنه وکړي.
ج – اقتصادي اړیکې
د تاجکستان او اسلامي امارت تر منځ د سیاسي اړیکو د نشتوالي سره سره، دغه هیواد له اسلامي امارت سره د خپلو تعاملاتو او اقتصادي اړیکو په برخه کې د منفي فکر بدلون غوښتونکی نه دی. د دواړو خواوو ترمنځ د اقتصادي اړيکو کتنه ښيي چې نه يوازې په دې برخه کې کمښت نه دی راغلی، بلکې د تيرو کلونو په پرتله پکې زياتوالی راغلی دی، لکه په ۲۰۲۰ م کال کې د دواړو خواوو ترمنځ سوداګري څه د پاسه ۳۷.۲ مليونه ډالر وه او په ۲۰۲۲ کال کې ۵۲.۷ میلیونه ډالرو ته لوړه شوه چې دا زیاتوالی د تیر کال د ورته وخت په پرتله ۳۸ سلنه زیاتوالی ښيي چې په دې کې بریښنا (برښنا افغانستان ته د تاجکستان د صادراتو لویه برخه ده) او نور سوداګریز توکي شامل دي. [xv] د دواړو هېوادونو تر منځ مهمه سوداګریزه لار د دوستي پله ده چې د امو سیند په اوږدو کې د شېرخان بندر سره موقعیت لري، د اسلامي امارت له واک ته رسېدو وروسته دغه پل د څو ورځو پرته تل د بار وړونکو موټرو پر مخ پرانیستی دی نور کوم خنډونه د پرانېستلو په برخه کې نه دی شوی. راپورونه ښیي افغانستان د تاجکستان په اووه اصلی تجاری غړو کې ځای نیولی دی چې دا د دواړو هېوادونو ترمنځ د سوداګرۍ د ودې او پراخېدو ښکارندویي کوي. برېښنا یو له مهمو تولیداتو څخه دی، چې له تاجکستان څخه افغانستان ته صادرېږي، یوه مهمه موضوع ده چې د دواړو لورو ترمنځ د سیاسي اړیکو د ترینګلتیا سره سره په ښه شکل ترسره کیږی، له تاجکستان څخه افغانستان ته د ۲۰۲۳ م لپاره د بریښنا صادراتو د تړون لاسلیک کېدل وو، چې په ترکیه کې د دواړو هیوادونو د وړ چارواکو ترمنځ ترسره شوي. [xvi]
د یو بل لپاره د دواړو هیوادونو اقتصادي ليوالتياوې
د دواړو هېوادونو ترمنځ د شته اقتصادي اړیکو تر څنګ افغانستان او تاجکستان د دوو ګاونډیانو په توګه د یو بل لپاره اقتصادي ليوالتيا لري چې د دواړو هېوادونو د اقتصادي هوساینې لپاره به مهم رول ولوبوي. چې دلته يې درېو برخو ته اشاره کوو.
– دواړه هیوادونه د یو اول بل د توکو لپاره مصرفي بازار دی. افغانستان او تاجکستان داسې محصولات لري که اسانتیاوې برابرې شي، نو د یو اول بل اړتیاوې به په اسانۍ سره پوره کړي.
– دويمه ليوالتيا چې دواړه هېوادونه يې يو او بل ته لري، ټرانزیټ دی. افغانستان د تاجکستان لپاره په دوه اړخونو کې د ترانزیتي لارې په توګه تاجکستان ته د بدیل رول لوبولی شي. لومړی اړخ د سوداګریزو توکو د ټرانسپورټ رول دی چې افغانستان کولای شي تاجکستان د جنوبي اسیا او لویدیځې اسیا له بازارونو سره ونښلوي. په دې برخه کې سترې پروژې لکه د تاجکستان-افغانستان-ایران د اورګاډي کرښه او یا د پنځو ملتونو د اورګاډي کرښه پلان شوې چې کیدلی شی ژر تر ژره عملي شي. دا پروژه کولای شي درې واړه هېوادونه تاجکستان، افغانستان او ایران د ریل پټلۍ او سړکونو له لارې سره ونښلوي، تاجکستان ته به تر ټولو زیاته ګټه ورسوي ځکه چې دا په وچه کې راګیر هېواد به د افغانستان له لارې له ایران او سمندري بندرونو سره ونښلول شي چې خامخا به د دې دریو هیوادونو پر اقتصاد په ځانګړې توګه د تاجکستان ډېر اغېز ولري. که دا ترانزیتي کرښه جوړه شي، د ایران، افغانستان، تاجکستان، قرغزستان او چین هیوادونه به د ریل پټلۍ له لارې چې د پنځو هیوادونو د پروژې په نوم هم یادیږي، سره وصل شي. دوهم اړخ جنوب ته د تاجکستان د برېښنا د لېږد لپاره د افغانستان ترانزیتي رول دی. د دې حقیقت ترڅنګ چې افغانستان د تاجکستان لپاره یوازینۍ ممکنه لار ده چې دغه هېواد له جنوبي اسیا، لوېدیځې اسیا او ازادو اوبو سره نښلوي، همدا یوازینۍ لار ده چې د دغه هېواد د انرژۍ تولید د پاکستان او هند لویو بازارونو ته لېږدولی شي. په دې برخه کې د کاسا ۱۰۰۰ مشهوره او ګټوره پروژه د تاجکستان د اقتصاد لپاره یوه له حیاتي پروژو څخه ګڼل کیږي. د دغې سترې پروژې له لارې به د تاجکستان او قرغزستان له دوو لویو برېښناکوټونو څخه ۱۰۰۰ میګاواټه برېښنا پاکستان ته لېږدول کېږي. دا پروژه چې ټاکل شوې وه په خپل وخت بشپړه شوې وای، خو د اسلامي امارت د واکمنۍ پر مهال د تاجکستان د دې ادعا له امله چې په افغانستان کې وضعیت ګډوډ دی، په بشپړه توګه ودرول شو. له نېکه مرغه نړیوال بانک په دې وروستیو کې اعلان وکړ چې د افغانستان د دریو ګاونډیو هېوادونو په غوښتنه به خپل کار بیا پیل کړي. [xvii]
– دریم اقتصادي کشش چې د دواړو هیوادونو ترمنځ په ګډه شتون لري د امو سیند څخه ګډه ګټه اخیستنه ده. دواړه هېوادونه کولی شي د امو سیند پر سر ګډ بندونه جوړ کړي چې د دغه سیند له اوبو څخه د کرنې او برېښنا د تولید لپاره کار واخلي. په دې برخه کې مخکې هم د دواړو هېوادونو ترمنځ خبرې اترې شوې وې، چې باید له سره پرې غور وشي، څو دواړه هېوادونه له دې سترې زیرمې څخه لازمه ګټه پورته کړي.
پایله
تاجکستان او افغانستان د دوو ګاونډیو هېوادونو په توګه تاریخي سابقه او مذهبي، قومي، ژبني او کلتوري مشترکات لري چې له ښو سیاسي اړیکو پرته له یو بل سره د هوساینې احساس نه شي کولای. که څه هم اوس مهال د دواړو هېوادونو تر منځ سياسي اړيکې قطعه دي، خو د دواړو هېوادونو ترمنځ د پراخو مشترکاتو شتون د ښو اړيکو رامنځته کول اسانه کوي. همدارنګه دواړه هېوادونه د دې پرځای چې د يو او بل پر ضد منفي اعلاميې صادرې کړي او د دواړه هېوادونو د اړيکو راتلونکی لا خراب کړي، ښه ده چې دواړه هېوادونه په ګډه د امنيتي مسايلو په ځانګړي ډول تخريبي ډلو او نشه يي توکه پرخلاف په ګډه په تفاهم مبارزه وکړي او خپل ځان او سيمه له دې شره خلاصه کړي.
سربیره پردې، د پراخو اقتصادي اړیکو شتون دا ښیي چې دواړه هیوادونه له یو بل پرته پرمختګ نشي کولی. متقابل اقتصادي ظرفیتونه او اړتیاوې پرته له ښو او دوستانه سياسي اړيکو نشي شريکېدای. که څه هم افغانستان د خپلې اقتصادي هوساینې لپاره د تاجکستان په ګډون خپلو ګاونډیانو ته اړتیا لري او له دې لارې باید له هغوی سره ښې سیاسي اړیکې ولري، خو د تاجکستان لپاره دا اړتیا دوه چنده کېږي، ځکه افغانستان نه یوازې د تاجکستان لپاره ښه صادراتي ځای دی، بلکې دا یوازینی هیواد دی چې تاجکستان له جنوبي اسيا او سمندر سره نښلوي. د دې په پام کې نیولو سره چې دواړه هیوادونه اقتصادي ودې او پرمختګ ته لومړیتوب ورکوي، اړینه ده چې د سیاسي اړیکو په جوړولو سره د دوه اړخیزو اقتصادي ظرفیتونو څخه ګټه پورته کړي.
وړاندیزونه
د راپورته شویو ستونزو له مخې، لاندې وړاندیزونه وړاندې کیږي:
- دا وړاندیز شوی چې دواړه هیوادونه ژر تر ژره خپلې سیاسي اړیکې پیل کړي. څرنګه چې اسلامي امارت په دې برخه کې خپل چمتووالی ښودلی، نو د تاجکستان په لوري روان دی.
- وړاندیز شوی چې اسلامي امارت دې د ملي ګټو په رڼا کې د تاجکستان په ګډون د هېوادونو مشروع اندېښنو ته د رسیدو لپاره هر ډول نیوکې وکړي.
- د سیاسي اړیکو په بیا پیلولو سره باید دواړه هیوادونه د ګډو اقتصادي پروژو د بشپړیدو په برخه کې خپلې هڅې متمرکزې کړي تر څو ژر تر ژره له خپلو ګټو څخه برخمن شي.
- څرنګه چې افغانستان او تاجکستان د ترانزیت په برخه کې یو د بل بشپړوي، نو وړاندیز کیږي چې دواړه لوري په دې برخه کې د تخصصي کمیسیونونو په جوړولو سره اساسي ګامونه پورته کړي.
- دواړو هېوادونو ته لازمه ده چې له هغه فرصته ګټه پورته کړي چې نړیوال بانک د کاسا ۱۰۰۰ پروژې د بیا پیلولو اعلان کړی او ژر تر ژره دې په دې برخه کې له نورو ګټه اخیستونکو هېوادونو سره په همغږۍ په دې برخه کې همکاري وکړي.
[i]. موسسه مطالعات راهبردی شرق. «نگاهی به چرایی مخالفت تاجیکستان با سران جدید افغانستان»، تاریخ نشر ۲۰ عقرب ۱۴۰۰، قابل دسترسی:
https://www.iess.ir/fa/translate/2866/
[ii]. تلویزیون سحر افغانستان. «ابراز نگرانی تاجیکستان از حضور گروههای تروریستی در افغانستان»، تاریخ نشر ۲۳ میزان ۱۴۰۱ قابل دسترسی:
https://af.sahartv.ir/news/middle_east-i5621
[iii]. خبرگزاری صدای افغان (آوا). «پیشنهاد تاجیکستان برای ایجاد کمربند امنیتی در اطراف افغانستان»، تاریخ نشر: ۲۰ جدی ۱۴۰۱، قابل دسترسی:
[iv]. خبرگزاری تسنیم. «طالبان: بدنبال روابط خوب با همه کشورها از جمله تاجکستان هستیم»، تاریخ نشر: ۱۶/۸/۱۴۰۰ قابل دسترسی
https://www.tasnimnews.com/fa/news
[v]. خبرگزاری تسنیم. «درگیری نیروهای طالبان و مرزبانان تاجیکستان»، تاریخ نشر ۲۶ ثور ۱۴۰۱، قابل دسترسی:
[vi]. خبرگزاری تسنیم. «هیئت رسمیطالبان از کنسولگری افغانستان در خاروغ تاجیکستان بازدید کرد»، تاریخ نشر: ۵ حمل ۱۴۰۲، قابل دسترسی:
[vii]. پایگاه خبری تحلیلی روایت. «کنسولگری افغانستان در شهر بدخشان تاجیکستان به طالبان واگذار شد»، تاریخ نشر: ۱۲ حمل ۱۴۰۲، قابل دسترسی:
[viii]. سایت کلکین. «تاجیکستان در مقابل طالبان: صدایی واحد و تنها در آسیای میانه»، تاریخ نشر ۲۵ قوس ۱۴۰۲، قابل دسترسی:
[ix] . رودکی،” قصائد و قطعات”، شماره ۱۲۱، بوی جوی مولیان آید همی، لینک:
https://ganjoor.net/roodaki/baghimande/sh121
[x] . آژانس اطلاعاتی باختر: معین وزارت فرهنگ تاجکستان وارد کابل شد، ۲۲ حمل ۱۳۹۲، لینک:
[xi] . صدای امریکا دری: تاجکستان و افغانستان: همکاریهای فرهنگی میان دو کشور، ۲۵ ثور ۱۳۹۰، لینک:
https://www.darivoa.com/a/tajikistan-121853494/1438342.html
[xii] . VOA Dari: مهاجرین افغان مقیم تاجکستان در چه وضعیتی قرار دارند؟ ویدئو، لینک:
https://www.youtube.com/watch?v=26KsPulb-fE
[xiii] . خبرگزاری ایمنا: سابقه روابط فرهنگی ایران و تاجکستان، ۰۱ حوت ۱۴۰۱، لینک:
[xiv] . رئیسی، دکتر بهروز، ارتباطات میان فرهنگی در روابط ایران و تاجکستان، فصلنامه علوم خبری، شماره ۱۵، ص ۱۴۷-۱۴۸، لینک:
https://ensani.ir/file/download/article/20170201142726-10103-5.pdf
[xv]. Ariana News. “Tajikistan increases export volume to Afghanistan by 38%”, Ariana News Website July 27, 2022 available at: https://www.ariananews.af/tajikistan-increases-export-volume-to-afghanistan-by-38/
[xvi]. گزارش. «توافق روی صادرات برق تاجکستان به افغانستان با وجود تنش میان طالبان و دوشنبه»، سایت بیبیبی فارسی، تاریخ نشر: ۲۱/۱۰/۱۴۰۱ قابل دسترس:
https://www.bbc.com/persian/live/afghanistan-64230264
[xvii]. خبرگزاری صدای افغان (آوا). «پروژه کاسا ۱۰۰۰ در افغانستان از سر گرفته میشود»، تاریخ نشر: ۲۷ دلو ۱۴۰۲، قابل دسترسی: