وضعیت محیط زیست پس از وبای کرونا – قسمت دوم و اخیر

اقتصاد و محیط زیست بعد از کرونا

در ابتدا باید به این نکته توجه کنیم که محیط زیست و منابع آن به این سرعتی که تخریب می شود ده ها سال و یا قرن ها برای احیای آن زمان لازم داریم. و با توقف های موقتی ناشی از شیوع ویروس کرونا در همه فعالیت های زندگی بشری، احیای آن در مدت زمان کوتاه، ناممکن است. ممکن این تعطیلات، تاثیرات خود را بر محیط زیست به جا گذارد ولی کوتاه مدت می باشد و تاثیری در روند تخریب محیط زیست در آینده ها نخواهد داشت.

در رابطه به ارتباط اقتصاد با محیط زیست می توان دو نوع نگاه را داشته باشیم: نگاه اول بینش منفی گرایانه: در صورتی که محیط زیست و منابع آن همچنان قربانی منفعت طلبی انسان باشد ما شاهد دوران ناخوشایندتری نسبت به قبل از اپیدمی کرونا خواهیم بود. پیش بینی می شود که پس از پایان این اپیدمی شرکتها و کارخانه ها با چند برابر ظرفیت خود برای جبران خسارتها کار خواهند کرد چون با پایان کرونا جبران خسارات اقتصادی ناشی از قرنطینه در دستور کار دولت های صنعتی قرار می گیرد و قاعدتاً به مانند گذشته با وام های بلندمدت و مشوق های عمومی، مردم را به مصرف بیشتر تشویق می کنند و با استفاده از تبلیغات ذهن انسان ها را به سمت خود سوق می دهند. شرکتهای تولیدی اقتصادی برای بازپرداخت وام و جبران عقب ماندگی از برنامه تولید سالانه، تولید بیشتر را در دستور کار قرار خواهند داد. از سویی دیگر؛ فرآیند  نظارت و ارزیابی از پروژه های عمرانی که به سبب مقررات محیط زیستی، به کندی مواجه شده است برداشته و یا کاسته شود.

همین اکنون، دونالد ترامپ با امضای چند دستور اجرایی، بخشی از مقررات ارزیابی های زیست محیطی برای طرح های بزرگ عمرانی را کاهش داد. هدف اصلی این کاهش تقویت رشد اقتصادی در امریکا بعد از رکود ناشی از کرونا است. دونالد ترامپ حکمی را امضا نمود که بسیاری از مقررات سخت گیرانه محیط زیستی را لغو می کند و پروژه های عمرانی و یا صنعتی که به خاطر این مقررات ممکن بود خیلی طولانی تر شوند، خیلی سریع تر می تواند به جریان بیافتد. رئیس جمهوری امریکا گفته که لغو این مقررات سخت گیرانه به وضعیت اشتغال و اقتصاد در دوره ای که کشور تحت تاثیر بحران کرونا است، کمک می کند. فعالان زیست محیطی معتقدند که این یک بهانه است، به بهانه کرونا لزومی ندارد که معدن کاری و یا کشیدن لوله های گاز و یا راه سازی انجام شود و حیات وحش یا محیط زیست به خطر بیافتد. [1]

به احتمال بیشتری، بخش زیادی از بودجه های ملی کشورها که بالقوه برای مقابله با تغییرات اقلیمی در نظر گرفته شده بود، برای مقابله با ویروس کرونا و بحران های اقتصادی ناشی از آن هزینه شده و خواهد شد. توجه به آسیب دیدگان از حوادث طبیعی کاسته شده و پروژه های حمایتی و نظارتی از حیات وحش نیز کاهش خواهد یافت. تجربه ها حاکی از آن است که در دوران رکود اقتصادی توجه به مسائل اقلیمی کمتر شده چون برای جبران خسارت های وارده از رکود نیاز به منابع بیشتر می باشد، فعالیت ها برای جبران خسارت شدید تر می شود و میزان آلودگی دوباره افزایش می یابد. چنانکه متعاقب رکود اقتصادی ۲۰۰۸ به سرعت میزان انتشار کاربن دای اکساید به پنج درصد افزونتر از دوران قبل از رکود رسید.

این کار خواستار منابع طبیعی بیشتری است و کشورهای تولید کننده انرژی و منابع طبیعی، هر روز به طبیعت بیش از پیش دست اندازی می کنند تا نیاز بازار را تامین کنند. و به احتمال زیاد دوباره به جهان قبل از کرونا برگردیم. پول، منحیث یک موضوع مهم و هیجان انگیز مجدداً به اولویت تبدیل می شود و موضوع صحت و سلامت به مرحله دوم و سوم  سقوط می کند. رقابت بر سر نمایش دارایی های لُکس افزایش می یابد. تبلیغات برای توجیه ارزش آزادی فردی جایگزین همکاری های اجتماعی فعلی خواهد شد.

تولید سلاح و جنگ های بین المللی بر سر منافع اقتصادی آغاز می شود و کمک کنندگان شرکت ها و موسسات چند ملیتی اهداف خود را به سیاستمداران تحمیل خواهند کرد. با از سرگیری شرکت های صنعتی، آسمان شهرهای بزرگ دوباره با دود و آلودگی های صنعتی پر می شود و پساب مسموم آن به آبهای زیرزمینی باز خواهد گشت.

خانه نشینی و فاصله گذاری اجتماعی، در پر مصرفی ترین کشور های جهان هر چند در چند ماه نخست از فشار بر محیط زیست کاسته است. انتشار کاربن دای اکساید کمتر شده، آسمان همه جا آبی تر و هوای  همه جا پاکتر شده است. مصرف اغلب منابع طبیعی کاهش یافته است. از همین رو گفته می شود کرونا فرصت یک تنفس عمیق به محیط زیست داده است. فعالین محیط زیست بعضاً گفته اند دنیاگیری کرونا ابزار طبیعت بوده برای بازسازی برخی ویرانی ها در زیست بوم زمین. ولی همه آنچه که درباره اثرات محیط زیستی مثبت کرونا گفته می شود موقت و محدود و ناپایدار است. انتظار می رود با ترک خانه ها، حتی بیشتر از گذشته فشار بر محیط زیست و منابع طبیعی تداوم یابد.

برعلاوه، اینکه در همه مدت خانه نشینی، مصرف ضروری اصلا کاهش نیافته بود. به تعبیر تورستن ویلن، جامعه شناس و اقتصاددان آمریکایی آنچه کاهش یافته «مصرف متظاهرانه» بوده است. یعنی آنچه که مردم مصرف می کنند عمدتاً برای آنکه طبقه اجتماعی شان را به رخ بکشند نه آنچه که واقعا چاره ای جز مصرف آن ندارند. (البته این نگاه عمومی است) از سوی دیگر تجربه می گوید متعاقب رها شدن از قید و بند قرنطینه مردم به سرعت خواهند کوشید تا خواسته های از دست رفته خود را در ایام کرونا را، برآورده نمایند.

رکود جهانی در اثر اختلالات ناشی از شیوع کرونا همچنین می تواند روند گذار به استفاده از انرژی های پاک را کند یا متوقف کند. اگر بازارهای سرمایه بسته شوند، شرکت ها در تأمین مالی پروژه های انرژی خورشیدی، بادی و برقی با مشکل مواجه می شوند و سرعت برنامه ریزی پروژه های جدید کم می شود. هم اکنون نیز پروژه های انرژی های تجدیدپذیر در سراسر جهان به دلیل اختلالات در شبکه های حمل و نقل جهانی با مشکل روبرو شده اند (بخش بزرگی از پنل های خورشیدی، توربین های بادی و باتری های یون – لیتیوم در چین تولید می شوند.) بسیاری از شرکتهای بزرگ تولید کننده سلول های خورشیدی بشدت دچار خسارت مالی شدند. همچنین در آینده تجارت میان چین و ایالات متحده به دلایل اقتصادی یا سیاسی مختل شود این پروژه ها نیز به شدت لطمه خواهند خورد.

به علاوه، پایین ماندن قیمت نفت می تواند اثر منفی بر شرایط اقلیمی داشته باشد. انرژی ارزان اغلب موجب می شود مصرف کنندگان با صرفه جویی از آن استفاده نکنند. قیمت پایین بنزین می تواند فروش موترهای برقی را کاهش دهد و باعث شود که مردم به پروژه هایی همچون نوسازی خانه ها و دفاتر برای صرفه جویی در مصرف انرژی کمتر تمایل نشان دهند.

نگاه مثبت فعالان محیط زیست به دوران کرونا نشان می دهد که چطور زندگی عادی بشر در قرن بیست و یک مغایر با روال طبیعی حاکم بر جهان است. به عبارت دیگر ما منابع و محیط زیست را بدون در نظر گرفتن عواقب آن، صرف رشد اقتصادی می کنیم و چون این موضوع به عنوان ارزش تبلیغ می شود، فراموش کرده ایم که بر سر شاخه نشسته ایم و انتهایش را می بریم.

توقف طیاره ها: از زمین گیری طیاره ها و کاهش حمل و نقل هوایی به عنوان ملموس ترین اثر محیط زیستی مثبت همه گیری کرونا نامبرده می شود اما جالب است بدانیم که طیاره ها فقط ۲.۵ درصد کاربن دای اکساید جهان را منتشر می کنند و عمده انتشار توسط شرکت های بزرگ صنعتی و تولید انرژی صورت می گیرد که کرونا چندان تاثیری بر فعالیت آنها نداشته است. البته انتظار می رود متعاقب برچیده شدن سیاست قرنطینه، مردم برای سفر های خارجی هجوم ببرند و همان اندک اثر محیط زیستی مثبت کرونا را هم منتفی کند.

حذف عده ی از شغل ها: تجربه کرونا نشان داد بدون بسیاری از مشاغل، رفت و آمدها و هزینه های معمول هم می توان به زندگی ادامه داد. ممکن برخی شغلها را کلاً حذف کرد. به طور مثال: ساعات کاری را می توان از ۴۸ ساعت کار در محل کار، را تقلیل داد. انجام کار از منزل و یا سایر محیط ها، هم از تردد بی جا کاسته می شود و هم آلودگی را کاهش میدهد. خیلی از کارها و یا دست کم بخشی از کارها را می توان در خانه انجام داد بی آنکه چندان کاهشی در بهره وری و نتیجه نهایی رخ دهد. کرونا تجربه تدریس غیر حضوری را نیز به ارمغان آورد البته در گذشته نیز وجود داشت ولی نه به طور فزاینده آن. نیازی نیست همه دانش آموزان در یک محل برای شنیدن درس تجمع نمایند میتوانند همان دروس را و یا یک بخش آن را به طور (آن لاین) و با کمک ابزارهای نوین ارتباطی دریافت نمود.

نگاه دوم نگاه مثبت گرایانه: در کنار مواردی که ذکر نمودیم می توانیم جهان دیگری را نیز تصور کنیم که در آن سیاستمداران و سیاستگذاران در برنامه های خود برای بهبود اقتصادی تصمیم می گیرند ساختن جامعه ای عاری از کاربن را در اولویت قرار دهند. هر چند این وضعیت جدید می تواند به راحتی اراده ای سیاسی و منابع مالی را از اختصاص به بحران اقلیمی منحرف کند اما از سوی دیگر، در نقطه زمانی هستیم که سیاستمداران به ناگهان حاضرند به مقدار هنگفتی هزینه کنند، این وضعیت می تواند برای مقابله با مسایل اقلیمی در آنان حس فوریت ایجاد کند. در این صورت، دولتها می توانند مشاغل مفیدی در حوزه هایی همچون آموزش، مراقبت های پزشکی (طبی)، مسکن و انرژی پاک ایجاد کنند و تاکید شان بر پروژه های آماده ای باشد که مردم بتوانند به سرعت به کار در آن ها  مشغول شوند.

این رویکرد، بحران اقلیمی را با فوریت لازم مورد توجه قرار می دهد و در عین حال نیازهای کارگران و کارمندانی را بر آورده می کند که به دلیل تعطیلی ها شغل خود را از دست داده اند یا ساعات کاری شان کاهش پیدا کرده است.

چنین رویکردی به جای اینکه انتقال به انرژی پاک را متوقف کند، خود محرک آن می شود و در همان حال اقتصاد را نیز رونق می بخشد. بیش از ۷۰ درصد سرمایه گذاری ها در زمینه ی انرژی در سطح جهان سهم دولتها است. که می توانند در برنامه های بهبود اقتصادی این سرمایه گذاری ها را انتقال دهند و سرمایه های بزرگ دیگری را هم به تقویت پروژه های توسعه، و به کارگیری و تلفیق فناوری های مبتنی به انرژی پاک اختصاص دهند.

از همین رو آژانس بین المللی انرژی(IEA)[2]، از دولتهای جهان خواسته است که در بسته های نجات بخشی اقتصادی خود که در پاسخ به همه گیری ویروس کرونا در نظر گرفته شده است، روی انرژی های تجدیدپذیر متمرکز شوند تا دوباره شاهد افزایش انتشار گازهای گلخانه و کاربن نباشیم. [3]

البته سیاست های بنیادی تری هم وجود دارد که می توانند سلامت کره ی زمین، جوامع مردم و زندگی همه ی ما را بهبود بخشند. مثلاً کاهش ساعات کار، به کاهش انتشار گازهای گلخانه ای بینجامد و کیفیت زندگی را ارتقا دهد. اختلال های شدیدی که در اثر این بیماری عالم گیر به وجود آمده، با وجود درد و رنج شدید، فرصت کم نظیری در اختیارما گذاشته تا در برداشت های خود از امکانات جامعه بازنگری کنیم. شاید جدایی و گسستگی که زندگی در قرنطینه ایجاد کرده برای لحظه ای نشان دهد که چه نوع مشاغلی برای جامعه واقعاً ضروری است، مشاغل مراقبتی، آموزش و توزیع مواد غذایی.[4]

نتیجه گیری

باید اعتراف کرد که شیوه ی ما در تولید و مصرف غذا و بی اعتنایی آشکارمان نسبت به طبیعت به طور گسترده تری طبیعت را به لبه ی پرتگاه کشانده است. اینک طبیعت در سطح جهانی به میزانی بی سابقه ای در تاریخ بشریت رو به زوال است و این به آسیب پذیری ما در برابر بیماری های جدید می انجامد. شیوع بیماری ها بازتاب رابطه ی ما با طبیعت است که توازن اش را به شکل هولناکی از دست داده است.

هر نوع تغییری که در اکوسیستم طبیعت ایجاد می نماییم از رود خانه ای که به اثر استفاده بیش ازحد می خشکد تا جانداری که بدون نیاز آن را برای خوردن می کشیم و جنگلی را به آتش می کشیم تا مزرعه شود…همه باعث دستکاری در این اکوسیستم بزرگ خواهد شد تا وقتی که در نهایت دستکاری های ما از ظرفیت تعادل این اکوسیستم خارج شده و منجر به تغییر رفتار آن در مقابل ما شود.

با وجود اینکه در جهان همین حالا به اندازه کافی غذا برای ۱۰ میلیارد انسان تولید می کند که به نسبت هر فرد فقط ۳/۱ حصه غذا را اگر دور بریزیم، باز هم غذای کافی برای تمامی افراد وجود دارد. حال آنکه در جهان ۷.۷ میلیارد انسان زیست می کنند و بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، ۱۳۵ میلیون انسان از گرسنگی رنج می برند و به نان شب شان محتاج اند.[5] این غذایی که بیشتر از تعداد جمعیت جهان است از طبیعت گرفته می شود و با دور ریختن ۳/۲ حصه آن غذا، نهایت بی احترامی و بی ارزشی را به منابع طبیعت قائل می شویم. این نشان دهنده این است که ما خود جهان را به سمت فقر و گرسنگی فزاینده ی سوق می دهیم.

مسئله ای بعدی مسئله ای سیاست های بعد از کرونا که برای بهبود اقتصادی و سیاسی اتخاذ می شود، را در بر می گیرد. اینکه سیاست گذاران چگونه با خطر رکود اقتصاد جهانی برخورد می کنند، و این بیماری عالم گیر چگونه اراده ی سیاسی برای اقدام در مسایل اقلیمی، جنگل زدایی، صحت و سلامت افراد جوامع را در سرتاسر جهان تغییر می دهد، بزرگ ترین مجهول های معادله کنونی است.

آسیب پذیرترین جمعیت های ما، از جمله فقرا، سالمندان، بی خانمان ها، مهاجرین، زندانیان و کسانی که کار درست و مطمئنی ندارند، در معرض شدیدترین آسیب ها از بیماری عالم گیر کرونا و سایر بحران ها قرار دارند. این در حالی است که شرکت های بزرگ بین المللی بازارهای سرمایه داری به احتمال زیاد از اثرات این بحران ها نسبتاً محفوظ خواهند ماند. همان شرکت هایی که با منطق سود و رشد بی وقفه، فتح بازارهای جدید، نیروی کار ارزان، و به قول جیسون مور (جامعه شناس) «طبیعت ارزان»، باعث اتصال جهان می شوند و به ایجاد بحران کمک می کنند.

بهترین نتیجه، می تواند بازسازی قرارداد اجتماعی تازه ای برای حمایت و تأمین آسیب پذیر ترین اعضای جامعه در زمان مخاطرات باشد. دولت ها نوع نگاه خود را نسبت به وظایف خود در قبال شهروندان شان تغییر دهند. اینکه اعضای آسیب پذیر جامعه را بیشتر تحت پوشش مراقبتی خود قرار دهند. بحران کنونی به ما نشان داده است که نحوه ی سازماندهی جوامع و اقتصادهای ما بر این کره ای خاکی با منابع محدودش، قابل دوام نیست. در شرایطی که مردم با مخاطرات روزافزونی مواجه هستند، منطقی است که از خود بپرسیم چه حمایتی می توانیم از دولتهای ما انتظار داشته باشیم. وقتی جامعه ی ما در بحران است، حکومت ما چگونه عمل می کند؟ آیا می توانیم اقتصاد کارآمد طراحی کنیم که زندگی مردم را تامین کند بدون آنکه حیات کره ای زمین و زندگی خود انسان را به خطر بیندازد؟  این بیماری عالم گیر فرصت دردناکی برای بازبینی واقعیت است .

ساده است بگوییم انسان ها خود موجوداتی هستند که تنها خانه خود در این جهان را نابود می کنند، و اینکه بلایی برای طبیعت و کره زمین اند، این که هرجا ما عقب نشینی می کنیم طبیعت دوباره جان می گیرد. آسان است فکر کنیم که این ویروس مردم را به داخل خانه ها رانده و طبیعت در غیاب ما سلامت خود را بازیافته است. اما این برداشت اشتباهی از این بیماری عالم گیر است.

انسان ها بخشی از طبیعت اند، نه جدای از آن. هر کار بشری ای که به محیط زیست آسیب می زند خود بشر نیز از آن آسیب می بیند. پس باید زمینه را برای بهبود اوضاع به سود محیط زیست فراهم کنیم و گام اول را برای تغییری همه جانبه به سوی الگویی برداریم که برای زمین به عنوان بنیاد جامعه ای سالم و اقتصادی غنی و منصفانه ارزش قائل می شود.

در گام دوم مقررات جدیدی در سراسر جهان برای محافظت از سیاره و همچنین آموزش در رابطه به، بین آسیب رساندن به محیط زیست و افزایش بیماری های عفونی مورد نیاز است.

در قدم سوم، دولت ها و سازمان های حامی محیط زیست نقش اساسی در گذاشتن پالیسی های که محافظت از طبیعت جهانی، تنظیم یا مسدود کردن تجارت حیوانات وحشی، محافظت از مناطق آزاد از صدمات احتمالی، منع شکار و تردد در قلمرو حیات وحش و سرمایه گذاری در محافظت از طبیعت جهانی، را بدوش دارند.

کرونا به ما می آموزاند که نگاه سلسله مراتبی (بالا به پایین) به سایر عناصر این جهان هستی را کنار و نگاه مبتنی بر همکاری متقابل را جایگزین آن کنیم. این که فکر کنیم همه موجودات زنده هستی جزئی از زنجیره غذایی ما هستند و در قبال سایر جانداران اکوسیستم وظیفه ای ندارند منجر به آن چیزی خواهد شد که می بینیم.

اکوسیستمی که ما در آن زندگی می کنیم آن قدر پیچیده است که احتمالا تا قرن ها بعد بشر نتواند هیچ الگوی قابل پیش بینی از آن استخراج کند. ممکن است تغییراتی نه چندان بزرگ در این اکوسیستم منجر به چنان حوادث پیش بینی نشده ای شود که حیات انسان را به مخاطره بیندازد. به همین دلیل نیز احتیاط عقلی حکم می کند درباره کوچکترین روابط ما با سایر اجزا‌ء این اکوسیستم نهایت دقت و محافظه کاری را به خرج دهیم.

طبیعت با کرونا برای ما این پیام را فرستاد که تخریب محیط زیست نهایتاً به قیمت جان خود ما تمام می شود. حال سوال این جاست که آیا کره زمین ظرفیت جمعیت فعلی با سطح زندگی مورد توقع ما را دارد؟ آیا ما می توانیم از دوران فعلی، به عنوان فرصتی ارزشمند برای بازنگری در عملکرد سابق خود استفاده کنیم؟ پاسخ به این پرسش ها بر میگردد به اقدامات آینده که انسان برای سلامت زمین اتخاذ میکند. به هر صورت، دوران کرونا نیز سپری خواهد شد. تجربه نشان داده است که بشر نهایتاً یا داروی آن را کشف می کند و یا بر اثر گسترش اپیدمی نسبت به آن مقاوم می شود. ولی مسئله بحران های آینده است که با اقدامات در دست گرفته میتوانیم از آن ها جلوگیری و یا میزان آن را کاهش دهیم.

منابع:

• Coronavirus is causing a flurry of plastic waste. Campaigners fear it may be permanent – Rob Picheta – CNN – Fri 24 July.
• World environment day in era of coronavirus – Karim El-Bar – Anadolu Agency.

https://www.aa.com.tr/en/environment/world-environment-day-in-era-of-coronavirus/1864664

• محیط زیست در دوران کرونا؛ از کاهش گازهای گلخانه ای تا افزایش پسماند ، سیده سارا فاطمیان، گاه نامه تحلیلی (سیاسی) گام نو،سال دوم، ثور و جوزا ۹۹، شماره هفتم.
• Climate change: world mustn’t forget ‘deeper emergency’ – BBC News.
• New research: Air pollution from fossil fuels costs the world $8 billion every day – Greenpeace USA.
• Coronavirus is just the start: scientists warn there will be more diseases like this in the future and the next pandemic is a case of ‘when not if’ – Ryan Morrison – Mailonline.
• جهان پس از کرونا چگونه خواهد بود؟ – https://www.independentpersian.com .
• کرونا؛ دوری از افسانه هرم غذائی – ایمان معمار – کانال تخصصی روابط بین الملل.
• کرونا تنها یک وقفه کوتاه در روند تخریب محیط زیست است – امیر سلطان زاده – کانال تخصصی روابط بین الملل.
• ویروس کرونا چه اهمیتی برای تغییرات اقلیمی دارد؟ – میهان کریست – آیدا حق طلب – کانال تخصصی روابط بین الملل.
• محیط زیست در پسا کرونا؛ بدهای نزدیک و خوب های دور – ناصر کرمی – کانال تخصصی روابط بین الملل.
• Deadly temperatures expected to arrive in decades are already here – Science News.
• What the Coronavirus Means for Climate Change – Meehan Crist – NY Times.
• Global carbon dioxide levels at record high despite coronavirus lockdown – Louise Boyle – The Independent.
• Covid-19 lockdown will have ‘negligible’ impact on climate crisis – the Guardian.
• ویروس کرونا؛ زنگ خطری برای اصلاح رابطه ی معیوب ما با طبیعت، مارکو لامبرتینی – ماروما مریما – ماریا نیرا، برگردان: شهاب بیضایی، نشر آسو.
• Will COVID-19 Remake the World? B – Dani Rodrik – Project Syndicate.
• ویروس سی هزار ساله زنده شد، https://www.bbc.com .
• Disinfection threatens aquatic ecosystems – Hong Zhang, Wenzhong Tang, Yushun Chen, Wei Yin – https://science.science.org .
• Put clean energy at heart of stimulus plans: IEA’s Birol – Matthew Green – Reuters.
• پسا کرونا؛ آشتی انسان با محیط زیست یا انتقام از آن، مریم مطلبی، https://m.dw.com/fa-ir/a-53269092 .
• انسان، زمین، فردا: محیط زیست قربانی رشد اقتصادی پسا کرونا، آلودگی پلاستیکی بلای جان آبزیان،https://www.iranintl.com.

[1] . انسان، زمین، فردا: محیط زیست قربانی رشد اقتصادی پسا کرونا، آلودگی پلاستیکی بلای جان آبزیان، https://iranintl.com/ .

[2] . International Energy Agency.

[3] . Put clean energy at heart of stimulus plans: IEA’s Birol – Matthew Green – Reuters.

[4] . ر.ک: ویروس کرونا چه اهمیتی برای تغییرات اقلیمی دارد؟ – میهان کریست – برگردان: آیدا حق طلب – کانال تخصصی روابط بین الملل.

[5] . این آمار مربوط سال ۲۰۱۹ می شود.