وضعیت ناگوار مهاجرین افغان؛ پیشنهادات و راه‌حل‌ها

توسط: مرکز مطالعات استراتژيک و منطقوی

یادآوری: نسخۀ PDF این تحلیل را از اینجا دانلود نمایید.

___________________________________________________________________

آنچه درین شماره می‌خوانید:

وضعیت ناگوار مهاجرین افغان؛ پیشنهادات و راه‌حل‌ها
• مقدمه
• پیشینه تاریخی
• مهاجرین افغان در پاکستان
• مهاجرین افغان در ایران
• وضعیت کنونی مهاجرین افغان
• پیشنهادات

___________________________________________________________________

مقدمه

افغان‌ها در چند دهه گذشته به گونه مداوم از مهاجرت به کشورهای دیگر رنج برده‌اند. بر اساس یک نظرسنجی، تقریبا ۷۰ درصد افغان‌ها حداقل یک بار در زندگی خود مهاجرت را تجربه کرده‌اند. همچنان برخی ارقام نشان می‌دهد که از هر ۴ یا ۵ افغان یک نفر آن در چند دهه اخیر یک بار به ویژه به پاکستان یا ایران مهاجرت کرده است.
پناهجویان افغان نه تنها در مسیر مهاجرت به کشورهای دیگر با مشکلات زیادی روبرو هستند، بلکه پس از رسیدن به کشورهای مقصود نیز با چالش‌های زیادی مواجه می‌شوند. سازمان عفو بین‌الملل اخیراً گفته است که نیروهای ایران و ترکیه به گونه غیرقانونی به پناهجویان افغان که قصد دارند به این کشورها به طور قاچاقی وارد شوند، مستقیما شلیک می‌کنند. این سازمان می‌گوید که پولیس مرزی ایران و ترکیه در یک سال گذشته حد اقل ۱۵ پناهجوی افغان را کشته اند که ۱۱ نفر از آنها توسط پولیس مرزی ایران کشته شده‌اند. اگرچه گزارش این سازمان می‌گوید که این تنها رقم ثبت شده توسط آنهاست، در حالیکه آمار واقعی ممکن به گونه چشمگیر بالاتر باشد. این گزارش از قول امدادگران و داکتران افغان نوشته است که تنها از اگست تا دسامبر سال ۲۰۲۱م، کشته شدن حداقل ۵۹ پناهجو و زخمی شدن ۳۱ تن دیگر را ثبت کرده است.
از سوی دیگر، کشورهای مختلف به ویژه ایران و ترکیه پیوسته مهاجران افغان را از سرزمین خود به گونه اجباری بیرون کرده و با آنها بدرفتاری می‌کنند. مهاجران افغان در ایران و پاکستان نیز هر از چندگاهی با مشکلات و آزار و اذیت‌های زیادی مواجه می‌شوند. به عنوان مثال، مدتی پیش موجی از آزار و اذیت پناهجویان افغان در ایران به راه افتاد که در میان آنها هزاران پناهجوی افغان شکنجه شدند، کشته شدند یا به زور از این کشور اخراج شدند. حتی دلخراش ترین فیلم‌ها از شکنجه پناهجویان افغان نیز در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد.
از ماه اگست سال ۲۰۲۱م، مرحله دیگری از مهاجرت افغانها آغاز شده است که هنوز ادامه دارد و دلیل اصلی آن مشکلات سیاسی و اقتصادی در کشور است. از سال گذشته علاوه بر مهاجرت عادی، تعداد زیادی از تحصیل کرده‌های افغانستان نیز کشور را ترک کرده و یا در حال خروج از کشور هستند که در اصطلاح علمی به آن فرار مغزها می‌گویند و آنان دلیل ترک کشور را سیاست‌های سخت‌گیرانه امارت اسلامی عنوان می‌کنند. بیشتر این مهاجران سبب مهاجرت خود را محدودیت‌های موجود در زمینه آموزش، محدودیت‌های آزادی بیان، عدم تحمل افکار مخالف، عدم زمینه کار برای افغان‌های غیر از اعضای طالبان در نهادهای دولتی و عوامل دیگر گفته اند.
این مقاله علاوه بر بررسی تعداد مهاجران افغان و وضعیت آنها در کشورهای مختلف، پیشنهاداتی نیز برای کشورهای میزبان مهاجران افغان، نهادهای بین المللی مهاجرت و سایر سیاست گذاران مرتبط و نهادهای کمک‌رسان به عنوان راه‌حل‌ها برای رسیدگی به معضل مهاجرت افغان‎‌ها دارد. این پیشنهادات شامل پیشنهاداتی نیز می‌گردد که چندی پیش در سمینار تحقیقی تحت عنوان “آینده روابط افغانستان و کشورهای همسایه” از سوی مرکز مطالعات استراتژیک و منطقوی در کابل در زمینه وضعیت مهاجرین افغان ارائه شد.

پیشینه تاریخی

سلسله مهاجرت از افغانستان سابقه‌ای کهن دارد و در طول تاریخ مهاجرت افغان‌ها به هر دو عامل اقتصادی و امنیتی بر می‌گردد. اما کودتای کمونیستی ۷ ثور ۱۳۵۷ هـ ش (۲۷ اپریل ۱۹۷۸م) افغان‌ها را مجبور کرد برای اولین بار افغانستان را “به طور دسته جمعی” ترک کنند.
این مهاجرت در چهار مرحله بود. مرحله اول از کودتای کمونیستی ثور تا حمله شوروی به طول انجامید. مرحله دوم با حمله شوروی آغاز شد و با خروج شوروی از افغانستان به پایان رسید. مرحله سوم دوران جنگ داخلی در افغانستان است و مرحله چهارم نیز با حملات نیروهای آمریکایی و ناتو به خاک افغانستان آغاز شد.
در مرحله اول؛ بر اساس ارقام اداره مهاجرت سازمان ملل متحد، تعداد مهاجران افغان در پاکستان در سال ۱۹۷۸م به ۸۰۰۰۰ نفر رسید و سپس در سال ۱۹۷۹م تعداد مهاجران افغان در پاکستان به ۴۰۰۰۰۰ نفر افزایش یافت. به همین ترتیب، تعداد مهاجرین افغان مقیم ایران نیز در سال ۱۹۷۹م به یکصد هزار نفر رسید.
در مرحله دوم؛ در سال اول تهاجم شوروی به افغانستان (۱۹۸۰م)، تعداد کل مهاجران افغان در جهان به حدود ۱٫۷۳ میلیون نفر رسید. در سال دوم این تعداد به ۳٫۸۸ میلیون نفر رسید و در سال خروج شوروی (۱۹۸۹م) تعداد مهاجرین افغان در سراسر جهان ۵٫۶۶۴ میلیون نفر بود. در این مرحله افغان‌ها نسبت به هر زمان دیگر بیشتر مجبور به مهاجرت شدند و در این مرحله مهاجرت افغانها به کشورهای صنعتی جهان نیز آغاز شد چنانچه بازگشت مهاجران افغان به کشور نیز بر اساس توافقنامه جنیوا در همین مرحله آغاز شد.
در مرحله سوم (مرحله جنگ داخلی)؛ پس از خروج شوروی، تا ورود نیروهای آمریکایی و ناتو، تقریباً ۴ میلیون مهاجر به کشور بازگشتند. اما همزمان با آغاز جنگ داخلی، روند مهاجرت از افغانستان نیز ادامه داشت. در این مرحله نسبت به مرحله اول، پناهجویان افغان در کشورهای همسایه سردتر و کمتر استقبال شدند.
در مرحله چهارم؛ پس از حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱م، در اثر حملات نیروهای آمریکایی و ناتو، نزدیک به ۳۰۰ هزار افغان دوباره مجبور به ترک خاک افغانستان و مهاجرت به پاکستان شدند. اما زمانی که پس از کنفرانس بن یک نظام موقت در کابل تشکیل شد، تقریباً ۳٫۲ میلیون افغان از پاکستان و ایران تا سال ۲۰۰۵م به کشور خود بازگشتند. اما زمانی که نگرانی‌ها در مورد وضعیت امنیتی کشور پس از سال ۲۰۱۴م افزایش یافت، روند مهاجرت از افغانستان به کشورهای اروپایی نیز دوباره شتاب گرفت.

مهاجرین افغان در پاکستان

در رابطه با مهاجرین افغان، اولین توافقنامه سه جانبه بین (افغانستان-پاکستان- اداره مهاجرت سازمان ملل متحد) در ماه مارچ ۲۰۰۳م به امضا رسید و در سال ۲۰۰۵م، اولین سرشماری عمومی مهاجرین افغان در پاکستان انجام شد. بر اساس این سرشماری ۳۰۴۷۰۰۰ افغان در پاکستان پناهنده بودند. به طور کلی ۵۸ درصد مهاجران افغان در خارج از کمپ‌ها و ۴۲ درصد در کمپ‌ها زندگی می‌کردند. حدود ۵۱ درصد از این پناهندگان قبل از سال ۱۹۸۵م به پاکستان مهاجرت کرده بودند.
از اکتوبر سال ۲۰۰۶م تا فبروری سال ۲۰۰۷م، تقریباً ۲۱۶۱۹۸۴ افغان در این کشور راجستر شدند و کارت (شهروند افغان) به آنها داده شد. تعدادی از این مهاجرین به کشور بازگشتند و به همین دلیل در سال ۲۰۱۵م تقریباً ۱۵۵۴۹۱۰ مهاجر راجستر شده افغان در پاکستان زندگی می‌کردند. این تعداد در سال ۲۰۱۹م اندکی کاهش یافت و به ۱٫۴ میلیون نفر رسید. آمار دقیقی از مهاجرین غیرراجستر افغان وجود ندارد؛ ولی به گفته وزیر سرحدات پاکستان، تعداد مهاجرین ناراجستر افغان در سال ۲۰۱۵م تقریباً ۱٫۴ میلیون نفر بوده است.
بر اساس آمار و برآوردهای نهادهای بین المللی در جنوری سال ۲۰۲۲م، در مجموع ۳ میلیون مهاجر راجستر شده و غیرراجستر افغان در این کشور زندگی می‌کردند. در این جمع، ۱٫۴ میلیون نفر دارنده کارت‌های مهاجرت (PoR)، حدود ۸۴۰۰۰۰ نفر دارای کارت‌های “شهروند افغان” هستند، و تقریباً ۷۷۵۰۰۰ دیگر مهاجرین بدون راجستر هستند که همواره در معرض تهدید بازداشت و اخراج اجباری قرار دارند.

مهاجرین افغان در ایران
پس از سال ۲۰۰۱م، شمار زیادی مهاجرین افغان از ایران نیز بازگشتند، اما بر اساس آمار سال‌ ۲۰۱۶م تقریباً ۹۵۱۱۴۲ مهاجر راجستر شده و حدود ۱ تا ۲ میلیون مهاجر بدون راجستر در ایران زندگی می‌کردند.
آمار اداره مهاجرت سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که در حال حاضر (در سال ۲۰۲۲م) تعداد مهاجرین راجستر شده افغان در ایران ۷۸۰ هزار نفر در کنار ۲٫۱ میلیون مهاجر راجستر ناشده و ۶۰۰ هزار نفر دارای پاسپورت در این کشور زندگی می‌کنند. هرچند مقامات ایرانی ادعا می‌کنند که تعداد مهاجرین افغان در این کشور بیش از ۴ میلیون نفر هستند.
دلیل اینکه چرا تعداد مهاجرین ناراجستر افغان در ایران بیشتر است، مهاجرت اقتصادی افغان‌ها به این کشور است؛ چون تعداد زیادی از افغان‌ها از راه‌های قاچاقی برای کارگری به ایران می‌روند. دلیل دیگر نیز مسیر ترانزیتی مهاجرین از راه ایران است. بسیاری از افغان‌ها از راه ایران خود را به اروپا می‌رسانند. از این‌رو مهاجرت افغان‌ها به اروپا در کنار سایر عوامل باعث افزایش تعداد مهاجرین افغان در ایران شده است (برخی از آنها یا توسط پولیس ایران دستگیر می‌شوند و یا خود شان برای مدتی در آنجا می‌مانند).
اگرچه ایران کنوانسیون مهاجرت سازمان ملل متحد (۱۹۵۱) و پروتوکول سال ۱۹۶۷ آنرا در سال ۱۹۷۶م امضا کرده است، اما پاکستان هنوز این کنوانسیون و پروتوکول آنرا امضا نکرده است. بر اساس این کنوانسیون‌ها، کشورهاییکه آنرا امضاء کرده‌اند نمی‌تواند مهاجرین را به گونه اجباری از کشورهای خود اخراج نمایند. اما متأسفانه سلسله اخراج اجباری پناهجویان افغان از ایران همواره ادامه داشته و اغلب در زمستان سرد روزانه هزاران پناهجوی افغان از این کشور اخراج می‌شوند.

وضعیت کنونی مهاجرین افغان

هرچند در دو دهه گذشته میلیون‌ها مهاجر افغان از کشورهای همسایه و سایر نقاط جهان بازگشته اند، اما به دلیل عوامل مختلف روند مهاجرت به کشورهای دیگر نیز به گونه همزمان ادامه داشته است. بنابراین آمارهای کنونی نشان می‌دهد که حداقل ۳ میلیون پناهجوی افغان در ایران، ۳ میلیون در پاکستان و حدود یک میلیون دیگر در سایر نقاط جهان به ویژه در کشورهای اروپایی زندگی می‌کنند.
از ماه اگست گذشته (۲۰۲۱م) روند مهاجرت افغان‌ها دوباره سرعت گرفته است و صدها هزار افغان راه مهاجرت به کشورهای همسایه و سایر نقاط جهان را برمی‌گزینند. تنها در شش هفته اول پس از ۱۵ اگست ۲۰۲۱م، حد اقل ۱۲۴۰۰۰ افغان در عملیات تخلیه از کشور خارج شدند و ده‌ها هزار افغان دیگر نیز از آن ببعد به گونه تدریجی کشور را ترک گفته اند. به عنوان مثال، کمیساری عالی سازمان ملل متحد در امور مهاجرین تنها از فبروی ۲۰۲۱م تا فبروری ۲۰۲۲م بیش از ۱۱۷۰۰۰ پناهجوی جدید افغان در پاکستان را ثبت کرده است. ۳۵۰۰۰ نفر از این پناهجویان تنها در ماه اگست وارد پاکستان شده بودند. این روند با پروسه‌های قبلی متفاوت است، چون این بار بیشتر تحصیل کرده‌های افغانستان کشور را ترک کرده اند.
در حال حاضر بیشترین تعداد پناهجویان در دو کشور همسایه ایران و پاکستان هستند. سومین کشوری که اکنون بسیاری از پناهجویان افغان در آن زندگی می‌کنند، ترکیه است. برخی ارقام نشان می‌دهد که در حال حاضر ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار مهاجر افغان در این کشور زندگی می‌کنند. اگرچه حزب مخالف دولت ترکیه که از دولت ترکیه در زمینه پناهجویان انتقاد می‌کند، تعداد پناهجویان افغان را ۱٫۵ میلیون نفر نشان می‌دهد. اما برخی منابع تخمین می‌زنند که بین این دو عدد، در حال حاضر حدود ۸۰۰۰۰۰ پناهجوی افغان در ترکیه زندگی می‌کنند. علاوه بر این، افغان‌ها به کشورهای همسایه مانند تاجیکستان نیز مهاجرت کرده‌اند، اما تعداد آن‌ها کمتر و در نتیجه مشکلات کمتری دارند.
مهاجران افغان در چند دهه گذشته همواره با مشکلات و چالش‌های جدی در کشورهای مختلف جهان به ویژه کشورهای همسایه مواجه بوده اند. از یک سو در مسیرهای خطرناک مهاجرت به ویژه در مسیر اروپا با تهدید مرگ مواجه شده‌اند که به عنوان مثال می‌توان به آخرین گزارش سازمان عفو بین الملل در مورد شلیک نیروهای مرزی ایران و ترکیه به مهاجران افغان اشاره کرد. از سوی دیگر در کشورهای همسایه و سایر کشورها نیز همواره از حقوق انسانی خود محروم بوده و بیشتر اوقات مورد شکنجه‌های طاقت فرسا، حبس‌های طولانی مدت بدون محاکمه، استفاده اجباری در جنگ‌های نیابتی، عدم امنیت مالی و شغلی، ماندن در کمپ‌های مهاجرین برای مدت طولانی مانند زندانیان، اخراج اجباری و غیره مواجه هستند.
مشکلات فراوان مهاجرین افغان در کشورهای دیگر از این نکته نیز هویداست که مهاجرین دارای مدارک قانونی مهاجرت نیز به طور مستمر توسط پولیس کشورهای میزبان بازداشت شده و مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند. به عنوان مثال، یک تحقیق نشان داده است که از سال ۲۰۱۵م در پاکستان همه ساله صدها و هزارها مهاجر افغان که دارای اسناد قانونی مهاجرت (کارت‌های PoR) نیز هستند، توسط دولت پاکستان دستگیر می‌شوند. تعداد این گونه بازداشت‌ها در برخی سال‌ها زیاد و در برخی سال‌ها کم بوده است، به عنوان مثال در سال ۲۰۱۷م، حداقل ۳۷۴۴ پناهجو از این دست توسط دولت پاکستان دستگیر شده بودند.
در یک مورد اخیر، گزارش‌هایی مبنی بر دستگیری صدها مهاجر افغان از جمله زنان و کودکان در اوایل سپتامبر (۲۰۲۲م) در پاکستان منتشر شد. برخی از مهاجرین افغان در مصاحبه با رسانه‌ها گفته‌اند که اعضای خانواده‌ آنها ماه‌هاست که به دلیل نداشتن مدارک قانونی توسط دولت پاکستان بازداشت شده‌اند و خانواده‌های افراد دستگیر شده در وضعیت بدی به سر می‌برند.
در ایران نیز چند ماه پیش و بعد از کشته شدن دو شخصیت روحانی توسط یک شهروند افغان، مشکلات زیادی برای پناهجویان افغان به وجود آمد و ویدیوهایی نیز در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نشان می‌داد پناهجویان افغان به گونه بی‌رحمانه‌ای شکنجه می‌شوند و حتی اعضای بدن آنان قطع می‌شوند.
از این رو، در کنار مشکلات مختلف دیگر، دستگیری مهاجران افغان، اخراج اجباری، آزار و اذیت و شکنجه، مشکلاتی است که در سطح ملی و بین المللی واکنش‌هایی را به همراه داشته است و نشانگر وضعیت ناگوار مهاجرین افغان در کشورهای دیگر می‌باشد. هرچند روند دستگیری و اخراج اجباری پناهجویان افغان در سال‌های گذشته نیز همواره ادامه داشته‌است. به عنوان مثال، طبق گزارش اداره پناهندگان سازمان ملل، در سال ۲۰۱۵م بیش از ۳۶۰۰ پناهجوی افغان توسط پولیس پاکستان دستگیر شدند. در ایران نیز روند دستگیری پناهجویان افغان همواره ادامه دارد و به ندرت متوقف می‌گردد. آخرین آمار نشان می‌دهد که در شش ماه گذشته حداقل ۱۳۵۰۰۰ پناهجوی افغان به گونه اجباری از ایران اخراج شده اند.

پیشنهادات:

‍-  هنوز میلیون‌ها مهاجر راجستر شده و راجستر نشده افغان در کشورهای همسایه زندگی می‌کنند که هر از چند گاهی با مشکلات زیادی مواجه می‌شوند. در این راستا خواست ملت‌های افغانستان و کشورهای همسایه اتخاذ سیاست‌های حسنه برخورد با مهاجرین افغان و رفع مشکلات آنان از سوی کشورهای میزبان است.
–  اخراج اجباری مهاجرین افغان از کشورهای همسایه یک مشکل جدی است که به همین دلیل دولت افغانستان همواره تحت فشار بوده و مهاجرین اخراج شده نیز با مشکلات و وضعیت بدی روبرو می‌باشند. از این رو خواست افغان‌ها از کشورهای همسایه این است که وضعیت افغانستان را درک کرده و روند اخراج اجباری را متوقف کنند و در عوض به دولت افغانستان و مهاجران افغان کمک کنند تا آنان داوطلبانه به کشور بازگردند.
–  اگرچه جنگ در افغانستان در حال حاضر تقریبا متوقف شده است و یکی از دلایل بازگشت پناهجویان که ناامنی بود تا حد زیادی از بین رفته است، ولی در عین حال هنوز هم مشکلات زیادی برای بازگشت مهاجران به کشور جنگ زده خود وجود دارد که از آن جمله می‌توان به وضعیت خراب اقتصادی کشور اشاره کرد. به همین دلیل، کشورهای همسایه باید پناهجویان افغان را بر اساس اصل حسن همجواری هنوز هم تحمل کنند.
–  پناهجویان افغان در کشورهای همسایه نباید ابزار فشار سیاسی باشند و وضعیت مهاجران افغان باید به دلیل تنش‌ها در روابط دوجانبه سیاسی بدتر نشود.
–  محاکمه‌های غیرعادلانه مهاجرین افغان در کشورهای همسایه، مشکلات دسترسی به خدمات آموزشی و صحی، آزار و اذیت از سوی پولیس کشورهای میزبان، مشکلات در زمینه ویزا و سایر اسناد قانونی، تهدید به دارایی‌ها و کاروبار مهاجران افغان و غیره تهدیدات باید از بین برود وحکومت‌ها در این زمینه پالیسی‌ها وسیاست‌های خویش را بازنگری کنند.
–  به نظر می‌رسد که نهادهای بین المللی فعال در امور مهاجرین در مقایسه با دهه‌های گذشته اکنون چندان به وضعیت پناهجویان افغان توجهی ندارند. به همین دلیل، به خصوص از کمیساری عالی سازمان ملل متحد در امور مهاجرین (UNHCR) و سازمان بین المللی مهاجرت (IOM) این خواست وجود دارد که نقش خود را در حمایت از حقوق مهاجرین افغان در کشورهای مختلف افزایش دهند تا آنان بتوانند به حقوق خویش دسترسی داشته باشند.
–  نیاز است تا با راجستر نمودن مهاجرین و دادن کارت‌‌های مهاجرت به آنها، به آینده مبهم مهاجران افغان در کشورهای همسایه پایان داده شود و آینده آنها تضمین شود.
–  شماری از افغان‌ها به دلیل تداوی مریضان شان نمی‌توانند به کشور بازگردند، برای راجستر نمودن این نوع مهاجرین و رفع مشکلاتی که با آن مواجه هستند، باید اقدامات جدی صورت گیرد.
–  دولت افغانستان باید یک پالیسی روشنی در رابطه با بازگشت پناهجویان به میان آورد و برای رفع موانع درازمدت در برابر بازگشت پناهجویان و ایجاد یک طرح عملی اسکان مجدد آنها اقدام کند. زیرا در سال‌های گذشته نیز تعداد زیادی از پناهجویان پس از بازگشت به دلیل مشکلات موجود در افغانستان مجبور به بازگشت دوباره به مهاجرت شده اند.
–  به منظور افزایش هماهنگی و همکاری میان افغانستان و کشورهای همسایه در زمینه حل کردن مشکلات مهاجرین، کمیسیون‌های مشترک ایجاد گردند تا از سیاسی شدن مشکلات مربوط به مهاجرین جلوگیری گردیده و مشکلات مهاجرین را حل نمایند.
–  نیاز است تا هم در افغانستان و هم در کشورهای میزبان مهاجرین افغان از تبلیغات منفی علیه یکدیگر جلوگیری به عمل آید تا اثرات منفی آن بر مهاجرین از بین برود. زیرا امروزه فقط جنبه‌های منفی مطرح می‌شود و از همکاری با پناهجویان در کشورهای دیگر سخنی به میان نمی‌آید و فقط آتش دشمنی بین ملت‌ها برافروخته می‌شود.
پایان