مقدمه

منطقه قره باغ از نقطه نظر جغرافیایی ۴۴۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد که در زبان روسی به این منطقه Nagorno Karabakh می گویند. کلمه Nagorno از زبان روسی Nagornyy گرفته شده و به معنای کوهستانی است. بر این اساس قره باغ به قره باغ کوهستانی نیز معروف است. این منطقه را آذربایجانی ها داغلیک و ارمنی ها آرتساخ می نامند و حکومت حاکم بر این منطقه را بنام جمهوری قره باغ کوهستانی ( Nagorno Karabakh Republic )  یاد میکردند. [۱]  ۸۰ درصد مردم این منطقه ارمنی و ۲۰ درصد آذری بودند. زمانی که اولین جنگ بین ارمنستان و آذربایجان در این منطقه آغاز شد، یک میلیون آذربایجانی از این منطقه آواره شدند و هزاران نفر کشته شدند.

این منطقه از نظر تاریخی مانند سایر مناطق قفقاز توسط حاکمان محلی اداره می شد. اما زمانی که جنگ ایران و روسیه تزاری در این منطقه رخ داد، قرارداد گلستان بین دو طرف در سال  ۱۸۱۳م به امضا رسید. بنابراین قره باغ به روسیه تعلق ګرفت. [۲] روسها در دوران روسیه تزاری و سپس اتحاد جماهیر شوروی، ساختار جمعیتی مناطق مختلف را بر اساس منافع خود تغییر دادند. به همین منظور هزاران ارمنی را به قره باغ فرستادند این منطقه را به منطقه ای مستقل تحت حاکمیت آذربایجان تبدیل کردند. طبق قوانین بین المللی، این منطقه توسط تمامی کشورها و سازمان های جهان به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته شده است.

از جانب دیګر، چنانچه بخش زیادی از ساکنین این منطقه ارمنی‌ها می‌باشد،‌ بر اساس اصل حقوق بین الملل (اصل انتخاب سرنوشت ملت ها) زمانیکه گورباچف ​​در شوروی روی کار آمد، سیاست گلاسنوست را اعلام کرد ارمنی های این منطقه با استفاده از این فرصت‌ها تصمیم پیوستن به ارمنستان را گرفتند که این تصمیم نه تنها از سوی آذربایجان بلکه از سوی دولت مرکزی اتحاد جماهیر شوروی نیز پذیرفته نشد. بعدها در این منطقه جمهوری مستقل را اعلان شد که این جمهوریت توسط هیچ کشوری در جهان از جمله ارمنستان به رسمیت شناخته نشد. از سوی دیگر آذری ها این اقدام ارمنی ها را در تضاد با احترام به تمامیت ارضی کشورهای دیگر می دانند که یکی دیگر از اصول حقوق بین الملل استږ آنها می گویند که در سطح بین المللی قره باغ به عنوان بخشی از آذربایجان به رسمیت شناخته شده است و ارمنی ها نیز باید آن را به رسمیت بشناسند و به این اصل حقوق بین الملل احترام بگذارند. [۳]

این تعارض بین اصول حقوق بین الملل باعث شده است که منطقه قره باغ نیز درگیر جنگ با این کشورها شود، اما نکته ای که باید به آن اشاره کرد این است که منشور سازمان ملل متحد تجزیه کشورها را نمی پذیرد و بر اساس حق انتخاب سرنوشت، ساکنان اقلیت یک کشور نمی توانند استقلال یا تصمیم دیگری را در این زمینه بگیرند.

در آن زمان اتحاد جماهیر شوروی با مشکلات فراوانی روبرو بود و قادر به جلوگیری از ناآرامی در هر بخش از کشور نبود. زمانی که این اتحاد در سال ۱۹۹۱ م منحل شد، ارمنستان و آذربایجان در این بین استقلال یافتند علاوه بر مشکلات داخلی، جنگ خونینی نیز بین آنها بر سر این منطقه آغاز شد. آذربایجان در این جنگ شکست خورد. ۱۶۰۰۰ نفر از مردم این کشور جان خود را از دست دادند و میلیون ها نفر آواره داخلی شدند و ارمنستان علاوه بر قره باغ توانست ۲۰ درصد از خاک آذربایجان را نیز تحت کنترل خود داشته باشد. در این جنگ که جنگ اول قره باغ نامیده می شود، آذربایجان به دلیل نداشتن ارتش منظم، مواجه با بی ثباتی سیاسی داخلی و عدم حمایت قوی در سطح منطقه و بین المللی شکست خورد.

سازمان ملل متحد که اکثراً دارای اختیارات اجرایی در این گونه مسائل نیست تنها با صدور قطعنامه هایی بارها از ارمنستان خواست تا خاک اشغالی آذربایجان را ترک کند اما ارمنستان که در این زمان از حمایت روسیه و ایران برخوردار بود، به این درخواست ها گوش نداد.

شکست ارمنستان و پیروزی آذربایجان در جنگ

پس از جنگ اول قره باغ، آذربایجان شروع به تلاش برای پایان دادن بی ثباتی سیاسی در داخل، ایجاد ارتش منظم و کسب امکانات نظامی کرد و کشورهای حامی در سطح منطقه یی و بین المللی پیدا کرد به ویژه حمایت ترکیه که دارای مشترکات قومی و  مذهبی است و  همچنان توجه اسرائیل را به خود جلب کرد و در این راستا تا حدی موفق شد که حمایت مستقیم ترکیه در جنگ دوم قره باغ را بدست آورد. ترکیه از آذربایجان بخاطری حمایت کرد که شهروندان این دو کشور شعار یک ملت و دو کشور سر می دهند و این موضوع برای حاکمان ناسیونالیست هر دو کشور مهم تلقی می شود و از سوی دیگر ترکیه می خواهد نفوذ بیشتری نسبت به روسیه در قفقاز جنوبی به دست آورد و در آینده با کشورهای ترک زبان اتحاد بزرگی را به وجود بیاورد.

زمانی که جنگ دوم بین ارمنستان و آذربایجان در سال ۲۰۲۰ م آغاز شد، آذربایجان توانست در عرض ۴۴ روز سرزمین های از دست رفته خود را پس بگیرد. در این جنگ علاوه بر ۱۵۰ غیرنظامی، ۵۰۰۰ سرباز نیز کشته شدند.[۴]

اعتقاد بر این است که در این زمان روسیه درگیر جنگ با اوکراین بود. بنابراین نتوانست به درستی از ارمنستان حمایت کند. از سوی دیگر آذربایجان با حمایت مستقیم ترکیه و منابع طبیعی خود به ویژه نفت توانست از کشورهای دیگر تسلیحات بگیرد و در مقابل ارمنستان نه نفت دارد و نه پول. به گفته کارشناسان، ارمنستان باید ده سال از بودیجه کشورش را برای دفاع از قره باغ مصرف کند که از نظر امکان دور است از این خاطر آذربایجان توانست که مناطق اطراف قره باغ  و یګانه راه وصل قره باغ با ارمنستان (لاچین کریدور) را نیز در دست خویش بګیرد.

پس از ۱۰ ماه محاصره قره باغ کوهستانی، با وجود حضور نیروهای حافظ صلح روسیه در آن، آذربایجان عملیات ضد تروریستی را در این منطقه آغاز کرد که قبلاً راه کمک (لاچین  کریدور) ارمنستان را در دسامبر سال ۲۰۲۲ م تحت کنترول خود درآورده بود. در آن زمان ساکنان این منطقه با کمبود مواد غذایی، تیل و دارو مواجه شدند. وضعیت به حدی جدی شد که بسیاری از سازمان ها  نسل کشی احتمالی را هشدار دادند. [۵]   در این محاصره ده ماهه، سران کشورهای غربی این محاصره را محکوم کردند و از آذربایجان خواستند که به محاصره پایان دهد. اما در قبال این درخواست اقدامی توسل به زور انجام نشد و نه تحریمی علیه جمهوری آذربایجان اعمال شد و حتی هیچ اخطاری برای تحریم این کشور وجود نداشت. [۶]  گمان می رود که سکوت سایر کشورها در برابر آذربایجان روحیه آذربایجان را تقویت کرد. به همین دلیل برای جنګ اقدام کرد و عملیات نظامی را در قره باغ آغاز کرد.

طوریکه دولت قره باغ در این ده ماه با مشکلات فراوانی روبه رو بود و می دانست که ارمنستان به هیچ وجه نمی تواند به آنها کمک کند، به سرعت تسلیم شد و ساموئل شهرامانیان رهبر این منطقه در ۲۸ سپتامبر سال جاری فرمانی را امضا کرد که تا اول جنوری ۲۰۲۴ م کلیه سازمان های دولتی منهدم و به آذربایجان تحویل داده می شود.[۷]

عدم حمایت روسیه از ارمنستان: در ارمنستان نیکول پاشینیان، نخست وزیر این کشور، تلاش برای برقراری دموکراسی در این کشور و روی آوردن به غرب در سیاست خارجی را آغاز کرد. او برای رسیدن به این هدف در آینده نزدیک کمک های بشردوستانه ای را به اوکراین فرستاد که شامل بیش از هزار مبایل هوشمند، کمپیوترها و تبلت ها بود.[۸] با ایالات متحده آمریکا از ۱۱ تا ۲۰ سپتامبر سال جاری تمرینات نظامی با نام Eagle Partner 2023 برگزار کرد که در آن ۸۵ سرباز آمریکایی و ۱۷۵ سرباز ارمنی شرکت کردند.[۹]  نکته مهم دیگری که بر روابط این کشورها تأثیر منفی داشت، بیانیه نخست وزیر ارمنستان بود که اخیراً بیان کرد. (قرارداد امنیتی این کشور با روسیه بی اثر است و سیستم امنیتی خارجی که ارمنستان درگیر آن است برای حفظ امنیت ملی و منافع ملی این کشور مفید نیست)).[۱۰] هدف پاشینیان از این اظهارات، مشارکت ارمنستان در سازمان پیمان امنیت مشترک است. هدف این سازمان که تحت رهبری روسیه در سال ۱۹۹۲ م تأسیس شد، حفاظت جمعی از استقلال، تمامیت ارضی و حاکمیت کشورهای عضو و دفاع مشترک از کشور عضو در برابر تهاجم خارجی است. [۱۱] پاشینیان این سخنان را زمانی بیان کرد که روسیه در جنگ قره باغ از ارمنستان حمایت نکرد و رئیس جمهور این کشور گفت  (( اگر چه روسیه یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت مشترک است و بر اساس حکم های قانون اساسی این سازمان، اگر یک کشور عضو مورد حمله قرار می گیرد، سایر اعضا باید از آن حمایت کنند. از آنجایی که این جنگ در قلمرو شناخته شده ارمنستان نیست بناً روسیه مجبور نیست تا در این جنګ مداخله کند )).[۱۲] در حالی که در جنگ اول قره باغ، هر دو طرف عضو این سازمان بودند، و روسیه به شدت از ارمنستان حمایت کرد.

به عنوان راهی برای فشار بر روسیه، پارلمان ارمنستان عضویت محکمه جنایی بین المللی را در سوم ماه جاری تصویب کرد.[۱۳]  به دست آوردن این عضویت، این کشور موظف به اجرای اساسنامه محکمه جنایی بین المللی مکلف دانسته می شود. بر اساس حکم قانون اساسی این دادگاه، اګر متهم جنایات جنگی از کشورهای عضو وارد کشوری شود، این کشور موظف به تعقیب و دستگیری وی است. در ماه مارچ سال جاری، محکمه جنایی بین المللی حکم بازداشت ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه را به اتهام جنایات جنگی در اوکراین صادر کرد.[۱۴]  اگر رئیس جمهور روسیه پس از تاریخ  لازم الاجرا شدن اساسنامه محکمه جنایی بین المللی از ارمنستان بازدید کند. پس این کشور موظف است او را دستگیر کرده و به دادگاه تحویل دهد. این نکته سایه گسترده ای در روابط دو کشور ایجاد کرده است.

اقدامات نظامی برای پایان دادن به جنگ: جنگ قره باغ بسیار پیچیده شده بود، خواسته های خاص هر دو کشور، دشمنی و ذهنیت منفی گذشته، تضاد قومی و مذهبی موجود در منطقه، تضاد اصول حقوق بین الملل در مورد جنګ. مداخله کشورهای منطقه و بین المللی دلیلی شد که طرح های ارائه شده توسط گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا که برای حل این جنګ ایجاد شده بود، طرح های ارائه شده توسط تعدادی از محققین و سازمان ها که در آن منافع یک طرفه در نظر گرفته شده بود، مورد قبول طرفین قرار نگرفت. از این رو آذربایجان مجبور شد در این زمینه دست به اقدام نظامی بزند و قلمرو تصرف شده خود را که در سطح بین المللی متعلق به آذربایجان است، بدست آورد.

مزایای طرف های درگیر در پایان جنگ

همانطور که هر جنگی بدبختی به همراه دارد، این جنگ نیز از جهات مختلف به ضرر طرفین بود. از آنجایی که ارمنستان عمدتاً کشوری خودکفا نیست، بهتر است پول های غیرضروری را برای جنگی بی نتیجه که توجیه نداشت، هدر ندهید. اگر این هزینه ها صرف پروژه های اقتصادی شود، در آینده نه تنها از نظر اقتصادی توسعه می یابد، بلکه از سوی دیگر از نفوذ اقتصادی و سیاسی سایر کشورها رهایی می یابد. روابط با آذربایجان فقط به خاطر این جنگ بد بود و از این جنگ روابط ارمنستان و ترکیه نیز تیره بود، بنابر این پس از این جنگ این کشورهای همسایه می توانند با ایجاد مثلث پروژه های بزرگ اقتصادی را با یکدیگر راه اندازی کنند.

از سوی دیگر، با توجه به اینکه روسیه در حال حاضر درگیر جنگ  اوکراین است و اروپا به دنبال جایگزینی بدیل برای نفت و گاز روسیه است، وجود صلح در این منطقه امکان انتقال نفت و گاز آذربایجان را از دریای خزر به سواحل مدیترانه ترکیه و از آنجا به کشورهای اروپایی انتفال دهد. در این راستا نه تنها آذربایجان از صادرات نفت و گاز سود می برد. همچنان ارمنستان نیز می تواند از خدمات ترانزیت بهره مند شود.

ذکر یک موضوع دیگر در نیز اینجا ضروری است وقتیکه آذربایجان در این منطقه قدرت گرفت، این کشور در منطقه همکاری های خود را با دو شریک نزدیک خود (ترکیه و اسرائیل) در زمینه های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گسترش خواهد داد. این اقدام نگرانی های ایران در مورد پایان مناقشه قره باغ را به واقعیت تبدیل خواهد کرد. از جمله این نگرانی ها، توسعه نفوذ سیاسی اسرائیل به ویژه ترکیه در منطقه، در بخش اقتصادی دسترسی آذربایجان به منطقه نخچوان از طریق کریدور زنگزور که از یک سو، این مسیر به طور مستقیم آذربایجان را به منطقه خود متصل می کند و ایران را از مالیات ترانزیت محروم می کند، از سوی دیگر ترکیه را در کنار آذربایجان و دیگر کشورهای ترک نشین آسیای مرکزی ارتباط مستقیم  می دهد و مهم‌تر از همه، ساخت این کریدور که مورد توافق طرفین از جمله روسیه در توافق آتش‌بس جنگ دوم قره باغ بود ژئوپلیتیک ایران را به کلی تغییر می دهد و به همین دلیل ایران نمی تواند از طریق ارمنستان با کشورهای اروپایی ارتباط برقرار کند. پس از جنگ قره باغ، این موضوع باعث نگرانی شدید ایران در منطقه شده است. حتی اینکه محققین بر این باور اند که اگر این کریدور طور در اختیار آذربایجان قرار گرفت که مرز ارمنستان و ایران را ببندد، ممکن ایران مداخله نظامی خواهد کرد.

علاوه بر این موضوع مهم دیگری که نگرانی های ایران را پس از این جنگ افزایش داده اند. این ایده ایجاد آذربایجان بزرگ است. اینکه بخشی از آذربایجان تحت حاکمیت ایران است و آذری ها در این منطقه زندگی می کنند و به زبان آذری صحبت می کنند و فرهنگ آذری دارند، بنابراین ایران نگران است اگر آذربایجان با کمک ترکیه به عنوان یک کشور قدرتمند در منطقه ظهور کند، پس ایده ایجاد آذربایجان بزرگ تقویت می شود و خطر تجزیه این خاک ایران افزایش می یابد.

اثرات پایان مناقشه قره باغ بر درگیری های منطقه ای مشابه

همانطور که در مناقشه قره باغ، راه حل های مسالمت آمیز شکست خورد و درگیری با استفاده از زور به پایان رسید، بنابراین تصور می‌شود که طرفین درگیری‌های موجود در منطقه به فکر افزایش سرمایه‌گذاری نظامی و شکست نظامی طرف مقابل در آینده باشند که نمونه‌ای از درگیری کشمیر بین هند و پاکستان در منطقه است.

موضع امارت اسلامی در مورد مناقشه قره باغ

ذبیح الله مجاهد سخنگوی امارت اسلامی افغانستان در مصاحبه با یکی از تلویزیون دولتی آذربایجان گفته است که امارت اسلامی افغانستان در مناقشه قره باغ بین آذربایجان و ارمنستان از آذربایجان حمایت می کند.[۱۵]  اعتقاد بر این است که امارت اسلامی افغانستان از چند جهت از آذربایجان حمایت کرده است، اولاً از نظر دینی، آذربایجان و افغانستان هر دو کشور اسلامی هستند. از منظر تاریخی، افغانستان در جنگ اول آذربایجان و ارمنستان به عنوان کشور حامی آذربایجان باقی مانده است. از نقطه نظر اقتصادی، افغانستان باید راهی برای دسترسی به بازارهای بین المللی به عنوان جایگزین پاکستان داشته باشد. افغانستان با کمک آذربایجان می تواند از طریق ترکمنستان و گرجستان با ترکیه و از آنجا با اروپا ارتباط برقرار کند. از نظر سیاسی، آذربایجان از یک سو دوست نزدیک ترکیه محسوب می شود و ترکیه بر اساس اشتراکات مذهبی و تاریخی روابط خوبی با امارت اسلامی دارد. بنابراین، این مثلث تأثیر مثبتی بر روابط سه کشور دارد و طرف های درگیر را به حمایت از یکدیگر در تعدادی از مسائل تشویق می کند. از سوی دیگر، افغانستان نیز تقریباً همین درگیری را با پاکستان دارد، اینکه آذربایجان در آن زمان ضعیف بود و نمی توانست سرزمین تصرف شده خود را از ارمنستان بگیرد. بنابراین حمایت امارت اسلامی از آذربایجان به پاکستان نشان می دهد که به محض دست رسی به قوت نظامی، بتواند خاک خود را از این کشور تصرف کند.

نتیجه

تغییرات جغرافیایی در ترکیب جمعیت مورد توجه سیاست های روسیه تزاری و بعداً اتحاد جماهیر شوروی به شمار می رفت، بر این اساس هزاران ارمنی را به منطقه قره باغ که بخشی از آذربایجان است فرستادند که منجر به افزایش ارمنی ها در منطقه قره باغ و درگیری های بعدی در این منطقه شد. اینکه علاوه از جهت های درگیر کشورهای منطقه به ویژه روسیه، ترکیه و ایران و کشورهای غربی و اروپایی اهداف متفاوتی از این درگیری داشتند. لذا در حل این تعارض صادقانه عمل نکرد، از این رو، بر این اساس، دولت آذربایجان تلاش کرد تا ابتدا ثبات سیاسی در کشور خود برقرار کند و امکانات نظامی و حامیان خارجی بیابد که بیشتر در این زمینه موفق بود. به همین دلیل توانست این جنگ را از نظر نظامی به نفع خود پایان دهد. ارمنستان که کشوری طرفدار روسیه محسوب می شود، تلاش خود را برای جلب دوستی کشورهای غربی آغاز کرده است، اینکه از یک سو روسیه درگیر جنگ در اوکراین است و نمی تواند همزمان با دو جنگ روبرو شود. از سوی دیگر، ارمنستان در تلاش است تا از نفوذ روسیه در سیاست خارجی خلاص شود. این دلایل دلیل عدم حمایت روسیه از ارمنستان شد و ارمنستان میدان جنګ را باخت.

پیشنهادات

در پایان این تحلیل ما دو پیشنهادات خاص داریم:

به جانب های ذیدخل: اینکه این جنگ اکنون به پایان رسیده است. بنابراین این دو کشور باید روابط حسنه همجواری بین یکدیگر را آغاز کنند و به همه دشمنی های تاریخی و نگرش های منفی پایان دهند و سعی کنید که از موقعیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خود به همه در اجرای پروژه های بزرگ اقتصادی بهره ببرید.

خطاب به امارت اسلامی افغانستان: ما به امارت اسلامی افغانستان پیشنهاد می کنم که ابتدا نظریات  متخصصان را در زمینه این گونه درگیری های منطقه ای جلب کند و سپس در صورت ضمنی شدن منافع سیاسی و اقتصادی افغانستان از یک طرف حمایت کند.پایان

منابع

[۱] Mumim Ahmad Khan, THE CONFLICT OF AZERBAIJAN AND ARMENIA WITH SPECIAL REFERENCE TO NAGORNO KARABAKH: AN OVERVIEW, Journal of Malay Islamic Studies Vol. 04, No. 01, June 2021, page 27. Available at : http://jurnal.radenfatah.ac.id/index.php/jmis

[۲] امید غفاری، امید علی ویسی نژاد، محمد تقی پور. مناقشه قره باغ و تاثیرات ان بر امنیت ملی ج.ا. ایران. فصلنامه علمي ـ پژوهشی ( امنیت پژوهشی)، شماره ، ۳۹، ص ۹۶، سال ۱۳۹۱هـ ش.

[۳] کاظمی، احمد .امنیت در قفقاز جنوبی. مخکینی ماخذ، ص ۴۲۹.

[۴] Ashur, Shir Gaviria, Inés Sheng, Jiayan Yapar, Hakan. Nagorno-Karabakh Conflict: A Geopolitical Analysis. Universidad Carlos III de Madrid, thises for Master degree, May, 2021, page 9, available at (PDF) Nagorno-Karabakh Conflict: A Geopolitical Analysis | Hakan Yapar – Academia.edu .

[۴] Ibid, p.16-17.

[۵] Svante Lundgren, The conversation, Nagorno-Karabakh: the world should have seen this crisis coming – and it’s not over yet, Published: September 29, 2023 •Updated: October 2, 2023, access date: 10/4/2023.

[۶] Svante Lundgren, The conversation, Nagorno-Karabakh: the world should have seen this crisis coming – and it’s not over yet, Published: September 29, 2023 •Updated: October 2, 2023, access date: 10/4/2023.

[۷] Astrid Prange, DW, What’s behind the conflict over Nagorno-Karabakh? Publish date: 09/29/2023, access date: 10/4/2023, available at: What’s behind the conflict over Nagorno-Karabakh? – DW – ۰۹/۲۹/۲۰۲۳

[۸] The New Voice of Ukraine, Armenia officially delivers humanitarian aid to Ukraine, published date: September 8, 2023, access date: 10/5/2023, available at: Armenia officially delivers humanitarian aid to Ukraine (yahoo.com)

[۹] Reuters, Armenia to exercise with US troops next week in sign of frustration with Russia, published date: September 6, 2023, access date: 10/5/2023 available at: Armenia to exercise with US troops next week in sign of frustration with Russia | Reuters

[۱۰] DW, Armenia PM Signal’s foreign policy shift away from Russia, published date: 09/24/2023, access date: 10/5/2023, available at: Armenia PM signals foreign policy shift away from Russia – DW – ۰۹/۲۴/۲۰۲۳ .

[۱۱] SCTO official web page, online link : About SCO | SCO (sectsco.org).

[۱۲] Ashur, Shir Gaviria, Inés Sheng, Jiayan Yapar, Hakan. Nagorno-Karabakh Conflict: A Geopolitical Analysis. Universidad Carlos III de Madrid, thises for Master degree, May, 2021, page 16 -17, available at (PDF) Nagorno-Karabakh Conflict: A Geopolitical Analysis | Hakan Yapar – Academia.edu .

[۱۳] Aljazira, Armenia to join International Criminal Court; ‘wrong’ decision, says Russia, published date: 3 Oct 2023, access date: 10/5/2023, available at Armenia to join International Criminal Court; ‘wrong’ decision, says Russia | ICC News | Al Jazeera

[۱۴] The guardian, ICC Judges issue arrest warrant for Vladimir Putin over alleged war crimes, published date 17/March/2023, access date 10/5/2023, available at: ICC judges issue arrest warrant for Vladimir Putin over alleged war crimes | Vladimir Putin | The Guardian .

[۱۵]   اریانا نیوز، امارت اسلامی در مناقشه قره باغ از آذربایجان حمایت می‌کند، د نشر نېټه ۲۵/۶/۱۴۰۲، د لاس رسي نېټه ۱۳/۷/۱۴۰۲، انلین لینک: امارت اسلامی در مناقشه قره باغ از آذربایجان حمایت می‌کند | آریانا نیوز (ariananews.af)